Klasik Türk Edebiyatının Eğlenceli Tipleri: Çengiler ve Köçekler

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 3, 227 - 239, 30.10.2022

Kadriye Hocaoğlu Alagöz

https://doi.org/10.34083/akaded.1160802

Öz

Tarih boyunca tüm toplulukların dansla münasebetinin olduğu bilinen bir gerçektir. Türklerde ise dansın kökeni -cinsiyet yüklenmeksizin- Şamanlara kadar dayandırılır. Osmanlı döneminde din dışı dansçıların isimlendirilmesinde rakkas genel başlığı altında çengi, köçek, tavşan/tavşanoğlanı, kâsebâz, curcunabâz, cin askeri, beççegân, çegânebâz ve çârpârezen terimleri kullanılır. Bu isimlendirmeler içerisinde edebî kaynaklarda en çok karşılaşılan çengi ve köçek terimleridir. Müzik eşliğinde dans eden ve dramatik gösteriler yapan kimselere çengi yahut köçek ismi verilir. Eski metinlerde kadın-erkek olması farketmeksizin tüm dansçılara çengi denirken zamanla kadınlara çengi, erkeklere köçek terimi kullanılmıştır. Cinsiyet rollerine göre yapılan bu ayrımın ve isimlendirmenin ne zaman gerçekleştiğine yahut belirginleştiğine dair net bir bilgiye ulaşılmamaktadır.
Genel olarak rakkaslar, özelde ise çengiler ve köçekler ile ilgili bilgilere seyahatnamelerden, sûrnâmelerden yahut dönemin müelliflerinin eserlerinden ulaşmak mümkündür. Bu makalede Osmanlı döneminde sarayın da teşvik ve desteğiyle yaygınlık kazanan seyirlik oyunlardan köçek, çengi terimleri ele alınıp söz konusu gösteri sanatlarının klasik Türk şiirindeki yansımalarına yer verildi. Ayrıca XVIII. yüzyıl şairlerinden Rodoscuklu Kömürkayâzâde Fennî’nin Divanı’nda ele aldığı ve köçeklik tarihi içinde yeni bir isim olarak nitelendirilebilecek “Köçek Süleyman” üzerinde duruldu. Böylelikle klasik Türk edebiyatında şairin, toplumun eğlence anlayışını estetik bir anlatımla şiirleştirmesine de dikkat çekildi.

Anahtar Kelimeler

çengi, köçek, tavşanoğlanı, Köçek Süleyman

Entertaining Characters in Classical Turkish Literature: Dancers, Musicians and Dancing Boys

Öz

It is a known that all societies have had a relationship with dance throughout history. In Turkish society, the origin of the dance dates back to the Shamans, independent of gender. In the Ottoman era, non-religious dancers were called çengi, köçek, tavşan/tavşanoğlanı, kasebâz, curcunabâz, cin askeri, beççegân, çeganebâz and çârpârezen. Among these nomenclatures, the most common literary terms were çengi (dancer/musician) and köçek (dancing boy). People who dance extravagantly to music were called çengi or köçek. While all dancers were called çengi, regardless of their gender in the old texts, later on, women were called çengi and men were called köçek. There is no clear date for this transformation on record.
Information on dancers in general, and çengi and köçek in particular, could be found in travel books, surnâmes or the works of the authors of the period. The current paper aims to discuss the terms köçek and çengi, theatrical plays that became common with the encouragement and support of the Ottoman palace, including the reflections of these performing arts in classical Turkish poetry. Furthermore, “Köçek Süleyman”, mentioned in the Divan of Rodoscuklu Kömürkayâzâde Fennî, a poet of the 19th century, and a new name in the history of köçek at the time, was addressed. Thus, the study aims to emphasize to the poet's employment of the social approach to entertainment in his poetry and classical Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

köçek, çengi, tavşanoğlanı, Köçek Süleyman

Kaynakça

• Akarsu, K. (2011) Rûmelili Zaʻîfî dîvânı (tenkitli metin). Berikan Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2009). 17. yüzyıldan tescilli bir köçek: Behzat. Milli Folklor, 21(84), 127-129.
• And, M. (1985). Geleneksel Türk tiyatrosu. İnkılap Kitabevi.
• And, M. (2002). Osmanlı sanat dansı: çengiler-köçekler-curcunabâzlar, Sanat Dünyamız, 85, 111-114.
• Arslan, M. (2008). Osmanlı saray düğünleri ve şenlikleri ı: manzûm sûrnâmeler. Sarayburnu Kitaplığı.
• Arslan, M. (hzl.) (2018). Mehmed Sirâceddîn mecma‘-i şu‘arâ ve tezkire-i üdebâ. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58597,mecma-i-suara-ve-tezkire-i-udeba-pdf.pdf?0
• Covel, J. (2009). Bir Papazın Osmanlı Günlüğü. (Çev: Nurten Özmelek). Dergâh Yayınları.
• Çıpan, M. (hzl.) (2003). Fasih divanı (Mevlevî Fasih Ahmed Dede divanı/inceleme-tenkidli metin). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Demirel, H. G. (2005). 18. Yüzyıl şairlerinden Belîğ Mehmed Emîn dîvânı (inceleme-tenkitli metin-tahlil). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ekinci, R. & Donuk, S. (hzl.) (2015). Hayrabolulu Hasîb dîvânı. Serüven Kitabevi.
• Erdem, S. (hzl.) (2013). Tezkire-i şu'ara-i Yümni. Türk Tarih Kurumu.
• Erkan, S. (2011). Köçek tipinin uluslararası kökeni üzerine bir deneme. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18(1), 223-240.
• Ersoy Çak, Ş. (2010). Osmanlı eğlence hayatında dans unsurları olarak köçekler, çengiler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 3(5), 82-95.
• Hocaoğlu Alagöz, K. (hzl.) (2016). Rodosçuklu kömürkayazâde fennî müşâare divançesi. Grafiker Yayınları.
• Keskin, N. İ. (2013). Fâzıl’ın çengileri: çengînâme üzerine. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(8), 329-371.
• Koçu, R. E. (2002a). Eski İstanbul’da meyhaneler ve meyhane köçekleri. Doğan Kitap.
• Koçu, R. E. (2002b). Tarihte İstanbul esnafı. Doğan Kitap.
• Kubbealtı Lugati. (t.y.). Erişim Tarihi: Ağustos 4, 2022, http://lugatim.com/s/%C3%A7arpare
• Lubenau, R. (2016). Reinhold Lubenau seyahatnamesi Osmanlı ülkesinde 1587-1589. C. I. (Çev: Türkis Noyan). Kitap Yayınevi.
• Mengi, M. (hzl.) (1995). Mesihî divanı. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mermer, A. (hzl.) (1991). Mezâkî: hayatı, edebî kişiliği ve divanı’nın tenkidli metni. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mermer, A. (hzl.) (2004). Kütahyalı Rahîmî ve divanı. Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Nutku, Ö. (1972). IV. Mehmet’in Edirne şenliği. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özdemir, M. (2018). 1582 Şenliğine Dâir Yeni Keşfedilen Bir Eser: Ferâhî Sûrnâmesi. Emecen, F. M., Akyıldız, A. & Gürkan, E. S. (Ed.) V. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri (s. 379-414). İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları.
• Özmen, M. (hzl.) (2001). Ahmed-i Dâ’î divanı (metin-gramer-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Seetzen, U. J. (2017). İstanbul günlükleri C.I. (Çev: Selma Türkis Noyan). Kitap Yayınevi.
• Sevengil, R. A. (1990). İstanbul nasıl eğleniyordu?. Alfa Yayınları.
• Tarlan, A. N. (hzl.) (1970). Zâtî divanı (edisyon kritik ve transkripsiyom). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Tulum, M. & Tanyeri, M. A. (hzl.) (1977). Nev'î divan (tenkidli basım). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Uluçay, Ç. (1992). Harem II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Üstün, M. C. (2014). Hamdullah Hamdî'nin Yûsuf u Zelîhâ mesnevisi (gramer-metin-dizin). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, K. (hzl.) (2001). III. Selim (İlhâmî) hayatı, edebi kişiliği ve divanın tenkitli metni. Trakya Üniversitesi Yayınları.