A Fütüvvet-name Treatise in Chagatai

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 534 - 558, 30.04.2023

Recep Yürümez

https://doi.org/10.34083/akaded.1261512

Öz

Abstract
Futüvvet, derived from the Arabic word fetâ, means bravery, generosity, youth and heroism. The term fütüvvet has undergone changes in meaning over time, gained a place in Sufism, and later on fütüvvet-nâmes, in which traditions, customs, religious ceremonies and craft treatises are written, had an important place in literature as a genre. The term, which was used for the first time in the Turkish world in the Khorasan region, played a very important role in the establishment and operation of the Ahi Brotherhood and guilds in Anatolia. The fütüvvet-nâme that was analysed in the research is a manuscript treatise written in post-classical Chagatai. Although the whole of the treatise, which was obtained from Kyrgyzstan, is composed of 24 sheets, the first 18 sheets were the subject of our examination. There is no information in the text about the author and the date of writing of the work, which is partly çoban-nāme and partly dua-nāme. In the study, the text has been analysed in terms of translation, phonology and morphology, and explanations have been given where necessary. Especially the studies on post-classical Chagatai, on the one hand, offer important language materials to the researchers of both Chagatai and modern Turkic dialects, as they are works of transition period. We believe that the study we have conducted with the document analysis technique, one of the qualitative research methods, will be useful in this context.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet, fütüvvet-nâme, Chagatai and fütüvvet-nâme, çoban-nâme, dua-nâme.

Çağatayca Bir Fütüvvet-nâme Risalesi

Öz

Öz
Arapça fetâ kelimesinden türetilmiş olan fütüvvet; yiğitlik, cömertlik, gençlik, kahramanlık anlamlarına gelmektedir. Fütüvvet terimi zaman içerisinde anlam değişikliklerine uğramış, tasavvufta yer edinerek ilerleyen zamanlarda gelenek, göreneklerin, dinî törenlerin ve meslek risalelerinin yazıldığı fütüvvet-nâmeler bir tür olarak edebiyatta önemli bir yere sahip olmuştur. Söz konusu terim, Türk dünyasında ise ilk kez Horasan bölgesinde kullanılmış olmakla birlikte Anadolu coğrafyasında bu alanda yazılmış olan eserler Ahilik Teşkilatı ve loncaların kurulması, işletilmesinde kılavuzluk görevi üstlenmiştir. Araştırmada incelenmiş olan fütüvvet-nâme adlı el yazması, klasik sonrası Çağatay Türkçesi ile yazılmış bir risaledir. Kırgızistan’dan temin edilen risalenin tamamı 24 varaktan müteşekkildir ve ilk 18 varaklık kısmı incelememize konu olmuştur. Konu olarak bir kısmı çoban-nâme bir kısmı ise dua-nâme olan el yazmasında yazar ve yazıldığı tarih ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Çalışmada metnin çeviri yazısı, ses bilgisi, şekil bilgisi incelemesi yapılmış, gerekli görülen yerlerde açıklamalara da yer verilmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi tekniğiyle ele alınmış olan çalışmanın amacı özellikle klasik sonrası Çağatay Türkçesiyle ilgili yapılan çalışmaların, geçiş dönemi eserleri olmaları hasebiyle hem Çağatay Türkçesi hem de modern Türk lehçelerinin araştırmacılarına önemli dil materyalleri sunmalarıdır.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet, fütüvvet-nâme, Çağatay Türkçesi ile fütüvvet-nâme, çoban-nâme, dua-nâme.

Kaynakça

• Argunşah, M. (2018). Tarihî Türk Lehçeleri Çağatay Türkçesi. 5. Baskı, Kesit.
• Ata, A. (2009). Türk dillerinde +lA çokluk eki. The International Association of Central Asian Studies Korea University of International Studies, Volume 13, 90-91.
• Aydınlı, O. (2010). Bektâşî fütüvvetnâmelerinde mezhebî unsurlar. I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, 07-09 Mayıs, Cilt II, 638-639.
• Berdak, Y. (1993). Türkçe-Özbekçe ve Özbekçe-Türkçe sözlük. Özbek-Remaksa.
• Biray, N & Solmaz, S. (2022). Türkmen şairi Nurmuhammed Andelib Yusuf u Zeliha. Bengü Yayınları.
• Bulak, Ş & Ulutaş, İ. (2017). Zamir n’si üzerine değerlendirmeler. Akademik Bakış Dergisi, Sayı 60, Kırgız - Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, 458.
• Cansız Aktaş, M. (2014). Nitel veri toplama araçları. Metin, M. (Ed.) Kuramdan uygulamaya eğitimde bilimsel araştırma yöntemleri (1. Baskı, s. 363), Pegem Akademi.
• Çakmak, S. (2017). Uygurca yazılmış meslek risalelerinin ses özellikleri üzerine. Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı 10, 81-103.
• Dashtı, H. (2017). Muhtelif sanatlarla ilgili metin çevirisi. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 52-53.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı. (Günay, Karaağaç Çev.) 4. Baskı, Kesit.
• Eker, Ü. (2012). Seyyid Kasımî’nin destanlarında görülen eski Anadolu Türkçesi etkisi. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 63-84.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergâh Yayınları.
• Gabain, A. von. (2007). Eski Türkçenin garameri. (Mehmet, Akalın Çev.), TDK.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. II. TDK.
• Güner Dilek, F. (2022). Altay Türkçesi Grameri. TDK.
• Hazar, M. (2011). Çağatay Türkçesinde Oğuzca özellikler ve benzerlikler. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), Volume 4, Issue 1, 31-63.
• Kaçalin, S. M. (2017). Oğuzların diliyle Dedem Korkud’un kitabı. TDK.
• Kara, M. (1998). Mahtumkulunun şiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca unsurlar. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 7, 133.
• Kargı Ölmez, Z. (1996). Şecere-i terâkime. Simurg Yayınları.
• Köktekin, K. (2007). Yusuf Emirî divanı giriş-inceleme-tenkitli metin-sözlük-tıpkıbasım. Fenomen Yayınları.
• Necipoviç Necip, E. (2013). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (İklil, Kurban Çev.). TDK.
• Ocak, A. Y. (2023 20 Ocak). Fütüvvetnâme. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvetname
• Ölker, G & Ölker, P. (2022). Çağataycadaki zamir+edat bağlantısında ilgi durum eki +nI: Du’â-yı Habîb-nâme örneği. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt 6, Sayı 4.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi. TDK.
• Torun, A. (1998). Türk edebiyatında Türkçe fütüvvet-nâmeler üzerine bir inceleme. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uludağ, S. (2023, 20 Ocak). Fütüvvet. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvet#1
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Yakup, A. & Ganizat, G. vd. (1995). Uygur tilinin izahlik luğiti. Milletler Neşriyatı.
• Yıldız Çakmak, M. (2022). Risâle-i ķoyçılıķ giriş-yazı çevirimi-aktarma. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı 20, 41.
• Zal, Ü. (2016). Rahat’ü-l kulub. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 7. Sayı, 55-84.