Çağatayca Sözlüklerde Yer Alan Meslekler ve Bu Mesleklerle İlgili Ünvanlar

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 1299 - 1339, 30.08.2023

Muhsin Uygun

https://doi.org/10.34083/akaded.1318562

Öz

İnsanlık tarihi incelendiğinde, özelde bireylerin, genelde toplumların, ihtiyaçlarını karşılamak için pek çok meslek alanında gelişme gösterdikleri görülmektedir. Bu meslek alanları toplumların yaşam biçimleri, dünya görüşleri, temel ihtiyaçları, medeniyet seviyeleri vb. alanlarda araştırmacılara önemli bilgiler sunmaktadır. Eski Türkler de ihtiyaçlarını karşılamak üzere birçok meslek dalında, yüzyıllarca varlık göstermişler ve miras olarak bu meslekleri sonraki nesillere aktarmışlardır. Çalışmamızda Çağatay Türkçesi döneminde hangi meslek dallarının ve bu mesleklerle ilgili olan ünvanların var olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu meslek dallarının tespiti için öncelikle Çağatayca olarak kaleme alınan Çağatayca Manzum Sözlük, Feraği'nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Fazlullâh Han Lügâti, Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Nezrali'nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Nevāyį'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Senglâh'ın Tematik Sözlüğü, Zebân-ı Türkî adlı sözlükler taranmış ve bu sözlüklerde yer alan meslek adları ile ünvanlar listelenmiştir. Ardından meslek ve ünvanlar yapı bakımından incelenmiş, sözcüklerin kökü ve aldıkları ekler belirtilmiştir. Kök ve ek ayrıştırması yapılırken kök ve aldıkları eklerde şüphe oluşturmayan sözcükler için herhangi bir kaynak gösterilmemiş, diğer sözcükler için ilgili eserler kaynak olarak verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Çağatayca Sözlükler, meslekler, unvanlar

Professions in Chagatai Dictionary and Titles Related to These Professions

Öz

When the history of humanity is examined, it is seen that individuals in particular and societies in general have developed in many professions to meet their needs. These occupational fields are the lifestyles of societies, world views, basic needs, civilization levels, etc. provides important information to researchers in the fields. The old Turks also existed in many professions for centuries in order to meet their needs and transferred these professions to the next generations as a legacy. In our study, it has been tried to reveal which profession branches and titles related to these professions existed in the Chagatai Turkish period. In order to determine these professions, Chagatai Verse Dictionary, Feragi's Chagatai Turkish Dictionary, Fazlullâh Khan Dictionary, Fethali Kaçar's Chagatai Turkish Dictionary, Nezrali's Chagatai Turkish Dictionary, Nevāyî's Words and Chagatai Witnesses, Senglâh's Thematic Dictionary, Zebân-ı Türkî were scanned and the profession names and titles in these dictionaries were listed. Then, professions and titles were examined in terms of structure, the root of the words and the suffixes they took were specified. While separating the root and suffixes, no source was given for the words that do not create doubt in the root and the suffixes they take, and the related works are given as sources for other words.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Chagatai dictionaries, professions, titles

Kaynakça

• Akdemir, Y. (2020). Senglâh'ın tematik sözlüğü. Kriter Yayınları.
• Argunşah, M. (2013), Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Aydın, E. (2008). Eski Türklerde meslek adları (eski Türk yazıtlarına göre). Journal of Turkish Linguistics, volume 2, 49-66.
• Barutçu Özönder, F. S. (1996). ʿAli Şir Nevâyî muḥâkemetü'l-luġateyn iki dilin mukayesesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A Grammar of Chagatay. Lincom Europa.
• Bozok, E. (2018). Hırsız sözcüğünün kökeni üzerine. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, C 4, S 9, 63 - 71.
• Caluson, S. G. (1960). Sanglax a Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdi Xan.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford At The Clerendon Press.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen I. Wiesbaden.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen II. Wiesbaden.
• Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III, Wiesbaden.
• Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen IV. Wiesbaden.
• Eckmann, J. (2012). Çağatayca el kitabı. Kesit Yayınlarıç.
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1973). -maç/-meç eki üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 83-88.
• Ercilasun, A. B. -Akkayonlu, Z. (2014). Dîvânu lügâti't-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. a functional approach to the lexicon I-II. Otto Harrassow Verlag.
• Erdem Çiçek, S. (2015). Kıpçak sözlüklerindeki Moğolca unsurlar". Belleten, 63-(1), 49-98.
• Erdem Uçar, F. M. (2011). Çağatay Türkçesinde isim. [yayımlanmamış doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gül, E. (2014). Babürnâme'de geçen askerî terimler üzerine. Belleten, 62-(1), 27-103. Gülensoy, T. (1974), Eski ve orta Türkçede Moğolca kelimeler ve Moğolca-Türkçe müşterek kelimeler üzerine notlar". Türkoloji Dergisi, C (, S 1, 235-259.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T.(2011). Moğolca ve Türkçede yaşayan benzer sözler üzerine, Turkish Studies, volume 6 (1), 1-25.
• Güner, G. (2009). Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve bazı Kençekçe kelimeler üzerine düşünceler. Bilig, S 48, 75-90.
• Güner, G. (2010). Kıpçak Türkçesindeki meslek adları üzerine içerik ve yapı bakımından bir sınıflandırma denemesi". Turkish Studies, 5 (3), 1416-1448.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. Kesit Yayınları.
• Güneş, B. (2016). Kutadgu Bilig’deki meslek ve ünvan adlarının derleme sözlüğü’ne yansımaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S 5/4, 1532-1543.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzî Nevâyî'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar el-Luġātu'n-Nevāʾiyye ve'l-istişhādātu'l- Caġātāiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi grameri -isim- (Memluk Kıpçak ve Kuman Kıpçak Türkçesiyle karşılaştırmalı). Gazi Kitabevi.
• Kara, F. (2011). Muḥammed Yaʿḳûb- ı Çingî Zebân-ı Türkî (kelür-nâme), inceleme-metin-dizin. Fenomen Yayınları.
• Karadavut, A. (2023). Mukaddimetü’l Edeb’in Yozgat nüshasında meslek adları. Türkbilig, S 45, 1-15.
• Karahan Kök, N. (2020). Türkistan hanlıklarına ait belgelerde geçen meslek ve ünvan adları. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S 15, 1-30.
• Kaya, H. (2018). Harezm-Altın Ordu sahası metinlerinde Moğolca söz varlığı I". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 22 (1), 116-129.
• Lessing, F. D. (2017). Moğolca-Türkçe sözlük (çev. Günay Karaağaç). Türk Dil Kurumu Yayınları. Li, Y. S. (1999), Türk dillerinde akrabalık adları. Simurg Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2008). Divânü luġâti't-Türk grameri -ı isim. Bilge Oğuz Yayınları. Nişanyan, S.(2018). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. Liber Yayınları.
• Ölmez, Z. (1991). Şecere-i Terakime’deki manzum parçalar üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, C 1.
• Ölmez, Z. (2007). Mongolic words in classical Chagatay period. Türk Dilleri Araştırmaları Festschrift in Honor of Andras J. E. Bodrogligeti Armağanı. C 17, 229-236.
• Ölmez, Z. (2014). Ali Şir Nevâyî’nin eserlerindeki Moğolca sözcükler -I-. Eski Türkçeden Çağdaş Uygurcaya Mirsultan Osman’ın Doğumunun 85. Yılına Armağan, (Editörler: Aysima Mirsultan – Mihriban Tursun Aydın – Erhan Aydın) Kömen Yayınları, 195-202.
• Ölmez, Z. (2015). Ali Şir Nevâyî’nin eserlerindeki Moğolca sözcükler -II-. Türk Dilleri Araştırmaları, 25 (2), 183-206.
• Ölmez, Z. (2016). Ali Şir Nevayi'nin eserlerindeki Moğolca sözcükler -IV-. Türk Dilleri Araştırmaları, 26 (1), 137-148.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır han şecere-yi terâkime. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde fiil. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, S. (2020). Fazlullâh han lügâti (inceleme-metin-dizin), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paçacıoğlu, B.(2016). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S 7/1, 69-104.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğü I-II. Akçağ Yayınları.
• Rahimi, F. (2019/2020). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğünde yer alan Moğolca veya Türkçe-Moğolca ortak ve benzer sözcükler üzerine I-II". Uluslararası Türkçe Tarihî Metin Araştırmaları Sempozyumu ve Uluslararası Türkçe Kültürü Sempozyumu.
• Rahimi, F. (2021). Feraği'nin Çağatay Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rahimi, F. (2022). Nevrali'nin Çağatay Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen.
• Schönig, C. (2000). Mongolische lehnwörter im westoghusischen. Wiesbaden.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch der Türkischen sprache. Ksıegarniya Akacemicka.
• Şen, S. (2007), Orhon, Uygur ve Karahanlı metinlerindeki meslekler bağlamında eski Türk kültürü. [yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şirin User, H. (2006). Eski Türkçede bazı ünvanların yapısı üzerine, Bilig, S 39, 219-238.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig'de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1987). Tuna Bulgarları ve dilleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Temel, E. (2021). Altın Ordu, Kırım, Kazan hanlıkları’na ait yarlık ve bitiklerde meslek adları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S 10/2, 432-454.
• Teres, E. (2009). Çağataycada söz yapımı. [yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati A-E. Simurg Yayınları.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati F-J. Österrerichische Akademie der Wissenschaften Wien.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca ödünç kelimeler I. Türkiyat Mecmuası, C XVII, 209-258.
• Tuna, O. N. (1976). Osmanlıcada Moğolca kelimeler. Türkiyat Mecmuası, C XVIII, 231-314.
• Turan, F. (2018). Eski Türkçeden orta Türkçeye askerî rütbe ve ünvanlar. İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 58, 155-173.
• Turan, F. (2019). Kelimetullâh hâce pâdişâh Çağatayca manzum sözlük nisâb-ı kutbiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turan, F. (2019). Hindistan babürlü devletinde yazılan çağatayca sözlüklerde devlet yönetimi ve askeri teşkilatla ilgili kelimelere dair. İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 59, 203-220.
• Uzun, G. (2011). Doğu Türkistan Kırgız Türkçesinde yer alan Türkçe ve Moğolca ortak kelimeler üzerine -I-. Turkish Studies, 6 (1), 1899-1913.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Kitabevi Yayınları.
• Vásáry, I. Mongol or Turkic? notes on bökevül, a military and court offıcial of the Turco-Mongolian poities, 195-207.