Manzum Sözlük Geleneği Bağlamında Refî’-i Kâlâyî’nin “Lugât-i Ermeniyye”si Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2300 - 2328, 30.12.2023

Fatma Jale Gül Çoruk

https://doi.org/10.34083/akaded.1316672

Öz

Yabancı dil öğretiminde yararlanılan ve ilk olarak Arap edebiyatında ortaya çıkan manzum sözlükler, 13. yüzyıldan itibaren Türk edebiyatında da yer edinmeye başlamıştır. Genel olarak Arapça, Farsça eksenli bir gelişim gösterdiği görülen manzum sözlük geleneğinin içinde Bulgarca, Boşnakça, Fransızca, Rumca vb. pek çok farklı dile ait metinler yazıldığı bilinmektedir. Çalışmamıza konu olan Lugât-i Ermeniyye de bu gelenek içinde yer alan manzum sözlüklerden biridir. XVIII. yüzyıl şairi Refî’-i Kâlâyî tarafından yazılmıştır. Çalışmamızda öncelikle Refî’-i Kâlâyî’nin edebî şahsiyeti hakkında genel bilgiler verilmiş ardından Lugât-i Ermeniyye ile bilinen ve bugüne değin bilinmeyen nüshaları hakkında genel bilgiler sunulmuştur. Çalışma dahilinde seçilen bir nüshanın transkripsiyonlu metni verilerek okuyucunun metni daha anlaşılır şekilde görmesi amaçlanmıştır. Ardından eserin şekil, dil ve muhteva özellikleri incelenerek metnin, manzum sözlük geleneği içindeki yeri saptanmaya çalışılmıştır. Yer alan edebî sanatlardan da bahsedilmiş ayrıca kelimelerin tamamına yakını belli konu başlıkları altında tablolar hâlinde tasnif edilerek sunulmuştur. Bu tablolarda Batı Ermenice transliterasyonuyla asılları ve okunuşları verilerek manzum sözlük yazımında rastlanan duyulduğu gibi yazma eğiliminin de daha anlaşılır kılınması amaçlanmıştır. Sonuç bölümünde ise elde edilen verilerin değerlendirilmesi yapılarak Lugât-i Ermeniyye’nin Türk manzum sözlük geleneği içindeki yeri belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Refî’-i Kâlâyî, Lugât-ı Ermeniyye, manzum sözlük

A Study on Refî'-i Kâlâyî's Lugât-i Ermeniyye in the Tradition of Verse Dictionary

Öz

Verse dictionaries, which were used in foreign language teaching and first appeared in Arabic literature, began to gain a place in Turkish literature from the 13th century. Bulgarian, Bosnian, French, Greek, etc. are included in the verse dictionary tradition, which is generally seen to have developed around Arabic and Persian. It is known that texts were written in many different languages. Lugât-i Ermeniyye, the subject of our study, is one of the verse dictionaries within this tradition. It was written by the 18th century poet Refî'-i Kâlâyî. In our study, firstly, general information about Refî'-i Kâlâyî's literary personality is given, and then general information about Lugât-i Ermeniyye and its known and hitherto unknown copies is presented. By giving the transcribed text of a copy selected within the scope of the study, it is aimed for the reader to see the text more understandably. Then, the place of the text within the verse dictionary tradition was tried to be determined by examining the form, language and content characteristics of the work. The literary arts are also mentioned, and almost all of the words are presented in tables and classified under certain subject headings. In these tables, the Western Armenian originals and pronunciations are given, with the aim of making the tendency to write as heard in verse dictionary writing more understandable. In the conclusion section, the place of Lugât-i Ermeniyye in the Turkish verse dictionary tradition was determined by evaluating the data obtained.

Anahtar Kelimeler

Refî’-i Kâlâyî, Lugât-ı Ermeniyye, poetic dictionary

Kaynakça

• Akalın, Ş. (2010). Sözlüğün Tarihi. Türk Dili, 699, 268-279.
• Aksan, D. (1998). Türklerde Sözlükçülük, Bugün Türkiye’de Sözlük. Kebikeç, 6, 115-118.
• Aksoyak, İ. H. (2001). Refî-i Kâlâyî ve ‘Geçme Çubuk’ Manzumesi. Türk Kültürü İncelemeleri, 4, 159-172.
• Alpaydın, B. (2007). Refî’-i Kâlâyî Dîvânı (İnceleme-Metin). (Tez No. 215064) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Babacan, İ. (2017). Edebiyatımızın Müstakil Tek Tarihî Manzum Ağız Sözlüğü: Erzurum Lehçesi Lügati. Diyalektolog, 14, 87-110.
• Bursalı Mehmed Tahir Bey. (1972). Osmanlı Müellifleri. C.2. Yaylacık Matbaası.
• Çiftçi, Ö. (2018, 01 Eylül). Fatîn Davud. Hâtimetü’l- Eş’âr. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• Dankoff, R. & Kut, T. & Weitenberg, J.J.S. (1996). The Versified Armenian-Turkish Glossary by Kalayi. Cleveland State University Armenian Publications.
• Demirci, İ. (2012). Tuhfe-i Vehbî Manzum Sözlük (Transkripsiyonlu Metin, İnceleme, Sözlük). (Tez No. 319591) [Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Derviş, S. (2004). Fosforlu Cevriye. Doğan Kitap.
• Erdem, M. D. (2005). Manzum Sözlükler ve Tuhfe-i Âsım. International Journal of Central Asian Studies. 10(1), 197-215.
• Gerçek, S. N. (1941). Fransızca- Rumca- Ermenice Öğreten Manzum Lûgatler. Akşam Gazetesi [21 Şubat 1941].
• Ilıcak, Ş. & Goshgarian, R. (2006). Kendi Kendine Ermenice. Türkiye Ermeni Patrikliği Yayınları.
• Karavelioğlu, M. A. (2007). Refi-i Kâlâyî. TDVİA, 34, 526.
• Kılıç, A. (2006). Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân -1- (İnceleme). Turkish Studies, 1(2), 81-100.
• Kılıç, A. (2007). Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin. Turkish Studies, 2(3), 340-348.
• Levent, A. S. (2017). Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar). Dergâh Yayınları.
• Muallim Naci, (1333). Esâmî. Mahmud Beg Matbaası.
• Okumuş, S. (2008). Anadolu Sahasında Manzum Sözlükler ve Hevâî’nin Makbûl-i Ârif’ine Dair. Zbornik Radova Tuzla Üniversitesi Felsefe Fakültesi, 32 (9), 309-324.
• Ölker, G. (2022). Türkçe-Rumca Manzum Sözlükler Dizisi II: Tuhfe-i Rumî. Selçuk Türkiyat, 54, 217-233.
• Öz, Y. (1997). Tuhfe-i Vehbî Şerhleri. İlmî Araştırmalar, 5, 219-232.
• Öz, Y. (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tiryakiol, S. (2013). Dil Öğretimi Geleneğimizde Manzum Sözlükler (Tuhfe-i Asım Örneği). (Tez No. 350020) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.