Tarihsel Türk Dili Alanında Limitatif İşlevli Bir Gramerleşme Örneği

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 1828 - 1846, 30.12.2023

Ahmet Akpınar

https://doi.org/10.34083/akaded.1376271

Öz

Dillerde belirli bir dilsel düzeyde (isim, fiil, sıfat, zarf, edat gibi) bulunan bir sözcük eşzamanlı ya da artzamanlı gramerleşme süreçlerinin etkisiyle şekilce, işlevce ve anlamca farklılaşabilir. Aynı zamanda, dil içerisindeki çeşitli süreçlerden (fonolojik, morfolojik, sentantik, semantik gibi) geçerek gramerleşme seviyeleri yükselmeye ve buna paralel olarak söz dizimindeki diğer ögelerle olan bağımlılık seviyeleri azalmaya da başlayabilir. Diğer bir deyişle, donuklaşma ve işlevsizleşmeye uğrayarak edat, son çekim edatı ve morfem gibi çeşitli gramer birimlerine dönüşebilir.
Edatlar, uzamsal ve zamansal ilişkileri ifade eden ve çeşitli anlamsal rollere atıfta bulunan dil birimleridir. Tarihsel Türk dilinin bazı alanlarında ve çağdaş lehçelerin birçoğunda bulunan edat türündeki sözcüklerden biri de çAK’tır. İlk defa Karahanlı Türkçesinde isim kategorisinde tanıklanan bu sözcük; artzamanlı ve eşzamanlı gramerleşme süreçlerinde isim, sıfat, zarf gibi anlamlı ögelerin yanı sıra görevli ögelere de dönüşerek cek/cah, çen/çan/çın/çin, çenli, çekem, çeyin, çeyre, -çe/-ça gibi gramer şekillerini meydana getirmiş, ayrıca tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde limitatif işlevinde kullanılmıştır.
Bu yazıda, çAK sözcüğünün uzun gramerleşme süreçlerinin etkisiyle nasıl limitatif işlevli bir gramer ögesi durumuna geldiği tarihî ve çağdaş Türk dillerinden tanıklarla gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

dilbilgisi, dilbilgiselleşme, edat, son çekim edatı, limitatif

An Example of Limitative Functional Grammarization In The Historical Turkish Language

Öz

A word that exists at a certain linguistic level in languages (such as noun, verb, adjective, adverb or preposition) can differ in form, function and meaning with the effect of synchronic or diachronic grammatical processes. At the same time, by going through various processes in the language (such as phonological, morphological, syntactic and semantic), the levels of grammar may begin to increase. In parallel with this, the level of dependence on other elements in the syntax may begin to decrease. In other words, it can become dull and dysfunctional, turning into various grammatical units such as prepositions, postposition and morphemes.
Prepositions are linguistic units that express spatial and temporal relationships and refer to various semantic roles. çAK is one of the prepositional words found in some areas of the historical Turkish language and most contemporary dialects. This word, was witnessed for the first time in the noun category in Karakhanid Turkish; In diachronic and simultaneous grammatical processes, besides meaningful elements such as nouns, adjectives and adverbs, they transformed into functional elements and formed grammatical forms such as cek/cah, çen/çan/çın/çin, çenli, çekem, çeyin, çeyre, -çe/-ça, it is also used in limitative function in historical and contemporary Turkish dialects.
In this article, it will be shown with witnesses from historical and contemporary Turkic languages how the word çAK has become a grammatical element with a limiting function under the influence of long grammatical processes.

Anahtar Kelimeler

grammar, grammaticalization, preposition, postposition, limitativus

Kaynakça

• Ağca, F. (2016). Uygur harfli oğuz kağan destanı (metin-aktarma-notlar-dizin-tıpkıbasım). TKAE Yayınları.
• Alkaya, E. (2002). Kuzey grubu Türk lehçelerinde edatlar (Tez No. 122021). [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun yazıtlarının söz dizimi (Tez No. 36617). [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ata, A. (2019). Rabgûzî-Kısâsü’l-Enbiyâ (peygamber kıssaları), giriş-metin-dizin. TDK Yayınları.
• Azılı, K. (2019). Eski Türkçede yeni bir durum kategorisi: Limitatif. Şen, Serkan & Mangır, Mediha (Ed.) XI. uluslararası dünya dili Türkçe sempozyumu (s. 1294-1303). Samsun.
• Azılı, K. (2020). Ana-Oğuzca durum morfemleri. TKAE Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. TDK Yayınları.
• Can, M. (2018). Dilbilgiselleşme ve Eski Uygurcada edatlar. TKAE Yayınları.
• Cin, A. (2011). Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u. TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Demirci, K. (2008). Dilbilgiselleşme üzerine bir inceleme. bilig, (45), 131-144.
• Demirci, Ü. Ö. (2021). Kutb'un Husrav u Şirin'i (giriş, metin, tıpkıbasım). Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı. (Günay, Karaağaç Çev.). Kesit Yayınları.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F. & Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. (Mustafa, Öner Çev.). TDK Yayınları.
• Ene dilim. (2022, 29 Ekim). Türkmen dili web sayfası. https://enedilim.com/sozluk/soz/%C3%A7en
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammer of Old Turkic. Brill.
• Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. TKAE Yayınları.
• Gülseren, C. (2000). Malatya ili ağızları. TDK Yayınları.
• Heine, B. & Kuteva, T. (2004). World lexicon of grammaticalization. Cambridge University Press.
• Jäschke, H. (1881). A Tibetan-English dictionary. ?
• Karpuzlu, H. Ö., & Salan, E. (2014). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi'nde çekim edatı işlevinde kullanılan -IncA ekli zarf-eylem yapıları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), 1-19. https://doi.org/10.21563/sutad.187100
• Koç, K., & Bayniyazov, A. v. (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1958). Türk dilinde +ça eki ve bu ek ile yapılan isim teşkilleri üzerine bir deneme. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 17(3-4), 275-358.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). TDK Yayınları.
• Kur’an-ı Kerim. (2022, 10 Eylül). Hasenat Kur'an Araştırma Uygulaması. http://www.hasenat.net/
• Kürüm, M. (2021). Bayburt ve yöresi ağızları (giriş-inceleme-metinler-sözlük) (Tez No. 678490). [Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Lehmann, C. (2015). Thougts on grammaticalization (3rd edition, draft version b.). Language Science Press.
• Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. Kebikeç Yayınları.
• Necip, E. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (İklil, Kurban Çev.). TDK Yayınları.
• Norde, M. (2019). Grammaticalization in morphology. Lieber, R. (Ed.) The Oxford Encyclopedia of Morphology. Oxford University Press.
• Öner, M. (2004). Türkçede -lIg > -lI ekli niteleme sözlerinin edatlaşması. V. uluslararası Türk dili kurultayı bildirileri I-II (s. 2239-2251). TDK Yayınları.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Özçelik, S. (1997). Urfa merkez ağzı (inceleme-metinler-sözlük). TDK Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Öztürk, J. (2017, Aralık). Yönelme hâli üzerine gelen +Ca ekinin Hatay ağzındaki kullanımı üzerine. ÇÜTAD, 2(2).
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur`an tercümesi. giriş-metin-sözlük (Cilt I) (Tez No. 25875). [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Seçkin, K. (2012). Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı’nın gramer incelemesi (giriş - inceleme - metin - notlar - sözlük - dizin) (Tez No. 319581). [Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şahin, S. (2020). Türkmen Türkçesinde çekim edatları ve zarf-fiil ekleriyle kurulan yapılardaki sınırlandırma işlevleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (50), 77-98. https://doi.org/10.24155/tdk.2020.141
• Şimşek, Y. (2019). Harezm Türkçesi Kur'an tercümesi (meşhed nüshası -293 No.-) giriş, metin, dizin (Cilt 1). Akçağ Yayınları.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Simurg Yayınları.
• Tümkaya, N. G. (2009). Tefsirü’l–Kur’an (40b – 80a ) giriş–metin–dizin tıpkıbasım (Tez No. 250935). [Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Uçar, F. M. (2011). Çağatay Türkçesinde sınırlama hâli. Türklük Bilimi Araştırmaları, 29(29), 421-445.
• Uyğur, C. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. TDK Yayınları.
• Uzun, O., Temiz, M., & Özdemir, H. İ. (2012). Kahramanmaraş Yöresi Ağıtları (ELBİSTAN AĞITLARI) (Cilt IV). Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası kur’an tercümesi (TİEM 73, 235v/3-450r/7) (Tez No. 144348). [Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yıldırım, F. (2009). Anadolu ağızlarında sınırlama gösteren yapılar. Workshop on Turkish Dialects II (s. 185-221). Türk Dilleri Araştırmaları.
• Yudahin, K. (2011). Kırgız sözlüğü. (Abdullah, Taymas Çev.). TDK Yayınları.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe sözlük. TDK Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb (Hvarizm Türkçesi ile tercümeli Şuster nüshası). TDK Yayınları.