Lexical Units Related to Clothing in Chagatai Dictionaries

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 1878 - 1926, 30.12.2023

Ahmet Karataş

https://doi.org/10.34083/akaded.1380331

Öz

Chagatai Turkish was the spoken and written language of the Turkish tribes outside the borders of the Ottoman Empire from the early XVth century until the early XXth century. Chagatai Turkish experienced its classical period with the writing of Ali Şîr Nevâyî's works, and thus the interest in Chagatai increased in the whole Turkish world. This led to the writing of Chagatai dictionaries. Another reason for the creation of Chagatai dictionaries is that the founding class of the Babur Empire established sovereignty in the region of present-day India, Afghanistan, Pakistan and Bangladesh, far from their homeland. Although the Baburid dynasty that ruled in this region was composed of Turks, the population was mostly composed of foreign elements. In addition, the use of Persian as the official language by Babur's heirs after his death further narrowed the sphere of influence of the Turkish language. Nevertheless, state officials with a national consciousness printed grammar and dictionary books with Persian explanations in order not to forget Turkish and to ensure the teaching of Turkish. For all these reasons, many dictionaries were written during the five hundred years of Chagatai Turkish.

In this study, lexical units related to clothing and dressing in dictionaries written in Chagatai Turkish were identified. Following a brief introduction, the lexical units related to clothing and dress in the Chagatai dictionaries selected as a source for the study were grouped. The identified lexical units were evaluated under two main headings, 'Daily wear' and 'Military wear', based on the classification used by Özlem Tegün in her doctoral dissertation titled "Tarihî Türk Şivelerinde Giyim Kuşam Kelimeleri”.

Anahtar Kelimeler

Chagatai, Chagatai Turkish, Chagatai Dictionaries, Clothing, Lexical Units

Çağatayca Sözlüklerde Yer Alan Giyim Kuşam ile İlgili Sözlük Birimler

Öz

Çağatay Türkçesi, XV. yüzyılın başlarından XX. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı Devleti sınırlarının dışında kalan Türk boylarının konuşma ve yazı dili olmuştur. Çağatay Türkçesi, Ali Şîr Nevâyî’nin eserlerini kaleme almasıyla klasik dönemini yaşamış, böylelikle tüm Türk dünyasında Çağataycaya olan ilgi artmıştır. Bu durum Çağatayca sözlüklerin yazılmasına öncülük etmiştir. Çağatayca sözlüklerin oluşturulmasının bir diğer nedeni de Babur İmparatorluğu’nun kurucu sınıfının, ana vatanlarından uzakta, günümüz Hindistan, Afganistan, Pakistan ve Bangladeş bölgesinde egemenlik kurmasıdır. Bu bölgede hüküm süren Baburlu hanedanı Türklerden oluşsa da halk çoğunlukla yabancı öğelerden meydana gelmekteydi. Buna ek olarak Babur’un ölümünden sonra Babur’un vârisleri tarafından Farsçanın resmî devlet dili olarak kullanılması, Türk dilinin etki alanını iyice daraltmıştır. Ancak yine de millî şuura sahip devlet yetkilileri, Türkçeyi unutmamak ve Türkçe öğretimini sağlamak amacıyla Farsça açıklamalı gramer ve sözlük kitapları yazdırmışlardır. Tüm bu sebeplerden dolayı beş yüz yıllık Çağatay Türkçesi döneminde pek çok sözlük yazılmıştır.

Bu çalışmada Çağatay Türkçesiyle yazılmış sözlüklerde yer alan giyim kuşam ile ilgili sözlük birimler tespit edilmiştir. Kısa bir giriş bölümünün ardından çalışmaya kaynak olarak seçilen Çağatayca sözlüklerde yer alan giyim kuşam ile ilgili sözlük birimler gruplandırılmıştır. Tespit edilen sözlük birimler, Özlem Tegün’ün “Tarihî Türk Şivelerinde Giyim Kuşam Kelimeleri” adlı doktora tezinde kullandığı sınıflandırma esas alınarak ‘Günlük giyim’ ve ‘Askerî giyim’ olmak üzere iki ana başlık içerisinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatayca, Çağatay Türkçesi, Çağatayca Sözlükler, Giyim Kuşam, Sözlük Birimler

Kaynakça

• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. Kesit Yayınları.
• Barutçu Özönder, S. F. (1996). ʿAlı̇̄ Şı̇̄r Nevāyı̇̄ Muḥākemetüʾl-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Borovkov, A. K. (1961). Bedāʾiʿ Al-Luġat: Slovar Ṭāliʿ İ̄mānı̇̄ Geratskogo K Soçineniyam Alişera Navoi. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk Dili Tarihi. Altınordu Yayınları.
• Dinç, A. (2018). Bâbür-nâme’deki Akrabalık Terimleri ile İlgili Sözvarlığı. TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, Yıl: 2018, c. 10/Yaz, s. 39.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç). Kesit Yayınları.
• Ergene, O. (2020). Çağatay Türkçesi Sözlüklerinde Kadınla İlgili Sözlük Birimleri. Türklerde Kadın, Kömen Yayınları.
• Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime Giriş. Multilingual.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi - Nevāyı̇̄'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaman, S. ve Karagözlü, S. (2020). Nisâb-ı Türkî (Çağatayca – Farsça Manzum Sözlük, İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Dizin-Tıpkıbasım). Gece Kitaplığı.
• Kara, F. (2011). Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme) İnceleme-Metin-Dizin. Fenomen Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Miandoab, N. S. (2010). Muḥammed bin ʿAbduʾṣ-Ṣabūr-ı Ḫōyı̇̄ - Ḫulāṣa-i Abbāsı̇̄ [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ölmez, Z. K. (1998). Çağatayca Sözlükler. Kebikeç, sayı 6, s. 137-144.
• Öztürk, S. (2022). Fazlullâh Han Lügâti (İnceleme-Metin-Dizin). Kriter Yayınevi.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Rahimi, F. (2021). Ferağî’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rahimi, F. (2022). Nezrali’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü (Giriş-Metin-İnceleme-Notlar- Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buhārı̇̄ (1298). Luġat-ı Çaġatay ve Türkı̇̄-i Os̠mānı̇̄. Mihran Matbaası.
• Tegün, Ö. (2022). Tarihî Türk Şivelerinde Giyim Kuşam Kelimeleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekcan, M. (2007). Bayram Han’ın Türkçe Divanı. Beşir Kitabevi.
• Toparlı, R. ve Ilgın, A. (2022). Mehmed Sâdık Üss-i Lisân-ı Türkî. Türk Dil Kurumu Yayınları
• Turan, F. (2019). Çağatayca Manzum Sözlük Nisâb-ı Kutbiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları.