Kazak Türkçesinde Renklerin Bitki Adlandırmalarında Kullanımı

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 1150 - 1190, 30.08.2024

Turgay Akduruş

https://doi.org/10.34083/akaded.1504844

Öz

Bitki adları, tıpkı diğer kavram adları gibi zorunluluktan doğmuştur. Tüm toplumlarda insanlar bitkileri adlandırırken onları diğer bitkilerle karıştırmamak, diğerlerinden ayırt edebilmek için onların her birine özel bir isim vermiştir. Kazakistan’da floranın çeşitliliği bitki adlandırmalarındaki zenginliği sağlarken bu bitkilerin isimlendirilmesinde renk adları kavram alan adlarının başında yer alır. Renk adları yönünden zengin ve işlevsel bir dil olan Kazak Türkçesinde bitki adlarının önemli bir kısmı aḳ jelimsabaḳ “bir karanfil türü”, börte juwsan “tüylü ve yerde uzanan bir bitki türü”, ḳızıl baldırlar “bir tür su yosunu” vb. bu anlayış doğrultusunda oluşmuştur. Renklerin bitki adları ile kullanımı esnasında Kazak dünya görüşünün renklere yüklediği anlam açıkça belirir. Kazak dilindeki bitki adlarının ak, kara, kızıl, sarı ve ala gibi renklerle daha yoğun; küreñ, ‘kızıl kahverengi’, şubar ‘alacalı renk’, şegir ‘sarımtırak’ gibi renklerle ise daha az kullanıldığı görülür. Renklerin bitkileri adlandırma esnasında onların tasvir edici özelliğinden yararlanılır. Kazak Türkçesinde renklerin çok sayıda bitki adlandırmasında görev aldığını gösteren bu çalışma renk adları araştırmalarına katkı sağlamak için hazırlanmıştır. Çalışmaya kaynaklık eden dil malzemeleri Kazak dilinin en kapsamlı söz varlığı durumundaki 16 ciltlik Kazak Ädebi Tilinin Sözdigi adlı eserin taranması yoluyla elde edilmiş ve veriler sonrasında eş zamanlı dil bilim yöntemiyle incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Renk Adları, Bitki Adları, Kazak Türkçesinde Renk Adları, Kazak Türkçesinde Bitki Adları, Renkler ve Bitkiler.

Anahtar Kelimeler

Renk Adları, Bitki Adları, Kazak Türkçesinde Renk Adları, Kazak Türkçesinde Bitki Adları, Renkler ve Bitkiler.

USING COLORS TO NAME PLANTS IN KAZAKH TURKISH

Öz

It could be said that plant names, like other concept names, were born out of necessity. In all societies, it seems that when naming plants, people gave each of them a special name in order to avoid confusion with other plants and to distinguish them from others. We can see that the richness of Kazakhstan's flora has provided a rich source of inspiration for plant naming. It would seem that, in naming these plants, color names are at the beginning of the concept domain names. It would be remiss of me not to mention some of the more noteworthy plant names in Kazakh Turkish, which is a functional language rich in color names. These include aḳ jelimsabaḳ “a type of clove”, börte juwsan “a type of plant that is hairy and lies on the ground”, ḳızıl baldırlar “a type of seaweed”, and so on. It is shaped in a way that reflects this understanding. It would seem that when colors are used with plant names, the meaning attributed to these colors by the Kazakh worldview becomes apparent. It seems that plant names in the Kazakh language are more intense with colors such as “ak”, “kara”, “kızıl”, “sarı”, and “ala”. It is observed that these colors are used less with colors such as küreñ “mahogany”, şubar “pied”, and şegir “yellowish” The descriptive properties of colors are used when naming plants. This study, which shows that colors play a role in naming many plants in Kazakh Turkish, has been prepared to contribute to color names research. The language materials that form the basis of the study were obtained by scanning the 16-volume publication Kazak Ädebi Tilinin Sözdigi which is the most comprehensive vocabulary of the Kazakh language. The data were later examined by the simultaneous linguistics method.

Anahtar Kelimeler

Color Names, Plant Names, Color Names in Kazakh Turkish, Plant Names in Kazakh Turkish, Colors and Plants.

Kaynakça

• Ahmet Baytursınov Til Bilim Enstitutı (2011). Kazak Ädebi Tinin Sözdigi (KÄTS) I-XVI. Almatı. Äwjanova, N. (2024, Nisan, 30). Ösimdikterdiñ atawlarınıñ keybir mäseleleri [Sözlü Sunum]. XIII. Mizhnarodna Naukovo-Praktychna İnternet-Konferentsiya “Problemy Ta Perspektyvy Rozvytku Suchasnoyi Nauky V Krayinakh Yevraziyi”, Ukrayna.
• Baytop, T. (2007). Türkçe Bitki Adları sözlüğü (3. baskı) TDK Yayınları.
• Cirtautas, I., L. (1961). Der Gebrauch Der Farbbezeichnungen in Den Türkdialekten. Otto Harrassowitz, Wiasbaden.
• Kaliyev, B. (1988). Kazak Tilindegi Ösimdik Atawları. Kazak SSR Ğılım Akademiyası Til Bilimi İnstitutı, Kazak SSR Matbaası, Almatı.
• Kaydarov, Ä., Ömirbekov, B., Ahtamberdiyeva, Z. (1986). Sırğa Tolı Tür men Tüs. Gılımi-Texnikalık Ädebiyet Bas Redaksiyası.
• Sultanniyazova, İ., S., Eskaliyeva, L. (2024, Mayıs, 16-17). Kazak tilindeki ösimdik atawlarına tän bastı erekşelikter [Sözlü Sunum]. Reviews of Modern Science, Zürich.
• Şahin, H., Takhirova, R. (2023). Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinde renk adlarıyla kurulan bitki adları üzerine. Türk Dünyası Araştırmaları. 133 (263), 271-282.
• Şormakova, A. (2020). Kazak tilindegi ösimdik äleminiñ lingvomädeni beynesi [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Almatı, Äl Farabi Üniversitesi.
• Luğat Sözdikteri: https://lugat.kz/ adresinden Mayıs 2024 tarihinde alınmıştır.
• Sözdikqor: https://sozdikqor.kz/ adresinden Mayıs 2024 tarihinde alınmıştır.
• Uçar, İ. (2013). Kavram-çağrışım-kelime bağlamında bitki adlarına anlam bilimsel bir yaklaşım. Turkish Studies. 8 (1), 2671-2683.
• Whorf, B. L. (1956). Language, thought and Reality. Selected Writings of Benjamin Lee Whorf. NY: Wiley.