Batı Grubu Ağızlarının Bir Bölümünde Kullanılan {-DXnAk} Zarf-Fiil Eki ve İşlevleri

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 828 - 836, 30.08.2024

Hüseyin Gökçe

https://doi.org/10.34083/akaded.1507276

Öz

Zarf-fiiller, asıl fiilde meydana gelen eylemin zamanını, sebebini, durumunu ve tarzını bildiren dilbilgisel yapılardır. Türkçe, zarf-fiil ekleri yönünden zengin bir dildir ve bu durum, Türkçenin ifade zenginliğini gösterir. Türkçede zarf-fiil ekleri ile birçok yargı, tek bir cümle ile ifade edilebilir. Zarf-fiil ekleri, basit ve birleşik yapılı olmak üzere iki şekilde incelenir. Basit yapılı zarf-fiiller, Türkçenin ilk devirlerinden itibaren kullanılırken birleşik yapılı zarf-fiiller, tarihsel süreç içerisinde zamanla meydana gelir. Bu şekilde oluşan birleşik zarf-fiil yapıları, Türkiye Türkçesinde de kullanılır. Birleşik zarf-fiiller, Türkiye Türkçesine kıyasla Türkiye Türkçesi ağızlarında çok daha fazladır. Ağızlar, Türkiye Türkçesinde kullanılmayan birçok birleşik zarf-fiili bünyesinde barındırır. Söz konusu birleşik zarf-fiillerden biri de Balıkesir, Çanakkale, Manisa, Bursa, Kütahya ve Uşak ağızlarında tespit edilen {-DXnAk} zarf-fiil ekidir. Bu çalışma, {-DXnAk} zarf-fiil ekinin bu ağızlardaki kullanımına odaklanmıştır. Çalışmada öncelikle {-DXnAk} zarf-fiil ekinin yapısı hakkında bazı açıklamalar yapılmış, ardından bu ekin söz konusu ağızlarda hangi işlevlerle kullanıldığına değinilmiştir. Yapılan inceleme sonucunda {-DXnAk} zarf-fiil ekinin ilgili ağızlarda zamandaşlık, zamanda sonralık, zamanda öncelik, şart ve sebep bildirme işlevleri ile kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, zarf-fiil, {-DXnAk}, ağızlar, yapı, işlev

{-DXnAk} Adverb-Verb Suffix Used in Some of Western Group Dialects and Its Functions

Öz

Adverbial verbs are grammatical constructions that indicate the time, cause, state and manner of the action occurring in the main verb. Turkish is a rich language in terms of adverbial-verb suffixes and this shows the richness of Turkish expression. In Turkish, many judgments can be expressed in a single sentence with adverbial-verb suffixes. Adverb-verb suffixes are analyzed in two ways: simple and compound. While simple adverbial verbs have been used since the early periods of Turkish, compound adverbial verbs have been formed over time in the historical process. Compound adverb-verb structures formed in this way are also used in Turkish. Compound adverbial verbs are much more common in Turkish dialects than in Turkish. Dialects contain many compound adverbial verbs that are not used in Turkish. One of these compound adverb-verbs is {-DXnAk} adverb-verb suffix, which is found in the dialects of Balıkesir, Çanakkale, Manisa, Bursa, Kütahya and Uşak. This study focuses on the use of {-DXnAk} adverbial-verb suffix in these dialects. In the study, firstly, some explanations about the structure of {-DXnAk} adverbial-verb suffix were made, and then the functions of this suffix in the dialects in question were mentioned. As a result of the analysis, it was seen that the adverbial-verb suffix {-DXnAk} is used in the dialects with the functions of simultaneity, temporal succession, temporal priority, condition and reason.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, adverb-verb, {-DXnAk}, dialects, structure, function

Kaynakça

• Bülbül, G. (2007). Balıkesir Bigadiç ağzı. [Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Çakmak, C. (2013). Birleşik zarf-fiil kavramı ve çağdaş Türk lehçelerindeki görünümü. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 3 (6), 13-30.
• Çelik, T. (2022). Uşak’tan derlenen efsaneler üzerine bir inceleme. Paradigma Akademi.
• Gökçe, H. (2017). Eski Anadolu Türkçesinden günümüze Bursa ilinin Yağcılar köyünde meydana gelen bazı ses değişmeleri. Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, (16), 145-178.
• Gülsevin, G. (2001). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 122-143.
• İlker, A. (2017). Manisa ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İltemir, H. (2023). Gördes ağzı. [Yüksek Lisans Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Karahan, L. (2014). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2016). Zarf-fiil eklerinde genişleme eğilimi ve -sA(r) ekinin yapısı. Türk Dili Üzerine İncelemeler içinde (s. 192-200). Akçağ Yayınları.
• Kibar, O. (1998). Biga yöresi ağızları. [Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Salan, E. (2015). {-mAĠIn} zarf-fiil eki üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (54), 71-84.
• Tayşi, M.,(2007). Tavşanlı ve yöresi ağız incelemeleri. [Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Üstüner, A. (2000). Anadolu ağızlarında sıfat-fiil ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yücel, İ. E. (2011). Tavşanlı’da eski Türk inançlarının izleri. [Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp