İsimlerde Derecelendirme ve Türkiye Türkçesindeki Görünümü

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 692 - 707, 30.08.2024

Aslıhan Dinçer

https://doi.org/10.34083/akaded.1507822

Öz

Derecelenebilirlik, bir kavramın anlam yoğunluğunun artırılıp azaltılabilme ve herhangi bir referans noktasıyla karşılaştırılabilme özelliğini ifade eder. Kendine özgü sözdizimsel kuruluşlar içinde ortaya çıkan bu olgu, literatürde genellikle zarfların ve daha çok da sıfatların karakteristik bir özelliği olarak sunulmaktadır. Oysa doğalarında değişen yoğunluk seviyeleri bulunan başka sözcük türleri için de derecelenebilirlikten söz etmek mümkündür. Çünkü buradaki temel ölçüt, sözcüğün anlam bakımından derecelenmeye yatkın olup olmamasıdır. Dolayısıyla da özellikle isimler, fiiller ve çeşitli ünlemlerin de derecelenme potansiyeli taşıyabileceği göz ardı edilmemelidir. Örneğin utan- fiili, Çok utandım veya Senin kadar utandım dizilimleri içinde derece alanına katılabilir. Benzer biçimde yazık ünlemi, Çok yazık bağlamında anlamca yoğunlaştırılabilir. Birçok isim sınıfı için de farklı örnekler verilebilir. Bu nedenle de konuyu yalnız sıfatlar ve zarflar çerçevesinde ele almak, yeterince objektif ve kapsayıcı bir bakış açısı değildir.
Bu çalışmanın temel amacı, isimlerdeki derecelendirme hakkında genel bir perspektif sunmaktır. Konunun sıfatlar ve zarflar dışında sergilediği görünüm üzerine yabancı literatürde ortaya konan çalışmaların bugüne dek önemli bulgular sunduğu görülse de Türkçede isimlerin derecelenebilmesi, daha önce sorguya açılmış bir konu değildir. Oysa Türkçede de isimlerin derecelenmeye açık olduğunu ortaya koyan pek çok tanığa rastlanmaktadır. Örneğin üzüntü, sevinç, korku, öfke gibi duygu isimleri; titizlik, çekicilik, duyarsızlık, hoşgörü, özveri, sezgi, inanç gibi ayırıcı nitelikler içeren özellik isimleri; başarı, yenilgi, savaş, barış gibi olay veya durum isimleri; âşık, dâhi, dangalak gibi karakter betimleyen isimler de değişen yoğunluk seviyelerine sahip olmalarıyla dikkati çeken isimlerden bazılarıdır. Tıpkı derecelenebilen sıfatlar gibi bu isimler de aşırı üzüntü, fazla sevinç, büyük korku, inanılmaz öfke, muazzam yenilgi, çok âşık, çok dâhi gibi bağlamlarda anlamca yoğunlaştırılmış olarak karşımıza çıkabilmektedir. Bunlar arasında daha büyük bir kümeyi ise metaforik anlamlı isimler oluşturmaktadır. Ancak bu sınıfı oluşturan isimler, sıfat işlevi kazandıkları ve dolayısıyla sıfat gibi davrandıkları için derecelenebilme özelliği kazanan isimlerdir. Bu nedenle de bunların söz konusu süreçteki durumları diğer isimlerden farklıdır.

Anahtar Kelimeler

isimler, sıfatlar, derecelendirme, Türkiye Türkçesi, derecelendirilebilen isimler

The Gradation of Nouns and Their Appearance in Turkey Turkish

Öz

Gradability refers to the quality of a concept to have its meaning intensified or diminished and to be compared with any reference point. This phenomenon which arises within its own syntactic structures, is commonly presented in the literature as a characteristic feature of adverbs and more commonly adjectives. However, gradability can also be discussed for other word classes that inherently exhibit varying degrees of intensity. Because the fundamental criterion here is whether the word is susceptible to gradation in terms of its meaning. Therefore, it should not be overlooked that nouns, verbs, and various interjections can also have the potential for gradability. For example, the verb “to be embarrassed” can participate in the degree domain within constructions such as “I was very embarrassed” or “I was as embarrassed as you”. Similarly, the interjection “pity” can be meaningfully intensified in the context of “what a great pity”. Different examples can also be given for numerous noun categories. Therefore, limiting the issue only within the framework of adjectives and adverbs is not a sufficiently objective and comprehensive viewpoint.
The primary aim of this study is to present a general perspective on gradability in nouns. Although significant findings have been presented in foreign literature regarding the appearance of gradability beyond adjectives and adverbs, the gradability of nouns in Turkish has not been examined before. However, there are numerous examples in Turkish that demonstrate the potential for gradability of nouns. For instance, nouns denoting emotions such as “sadness”, “happiness”, “fear” and “anger”; feature nouns with distinguishing characteristics such as “meticulousness”, “attractiveness”, “insensitivitiy”, “tolerance”, “devotion” “intuition” and “belief”; event or situation nouns like “success”, “defeat”, “war”, and “peace” and character describing nouns such as “lover”, “genius”, “fool” are some examples of nouns with varying degrees of intensity. Similar to gradable adjectives, these nouns can also appear in contexts with intensified meanings such as “extreme sadness”, “overwhelming happiness”, “so much fear”, “incredible success”, “devatating defeat”, “deeply in love” and “very much of a genius”. Among these, metaphorically meaningful nouns constitute a larger group. However, these nouns having acquired adjectival functions and consequently behaving like adjectives, exhibit different gradability patterns.

Anahtar Kelimeler

nouns, adjectives, gradation, Turkey Turkish, gradable nouns

Kaynakça

• Ata, A. (1996). “Çok” Kelimesinin Kökeni Üzerine. Türk Dili. 534. 1310-1314.
• AY= Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. TDK Yay.
• Bolinger, D. (1972). Degree words. The Hague: Mouton.
• Constantinescu, C. (2011). Gradability in the Nominal Domain. Rijksuniversiteit Leiden. PhD thesis.
• Dinçer, A. (2022). Türkiye Türkçesinde Derece Yükseltici Olarak Kullanılan Uç Sıfatların Yansızlaşması Üzerine. Prof. Dr. Kerime Üstünova Armağanı. Efe Akademi Yay.
• Dinçer, A. (2023). Eşitlik mi Aşırılık mı? Gibi ve Kadar Edatlarının Derece Yükseltmedeki Rolü Üzerine. Prof. Dr. Zeki Kaymaz Armağanı. Pegem Akademi Yay.
• Dixon, R. M. W. (1982). Where Have All the Adjectives Gone?. Where Have All the Adjectives Gone and Other Essays in Semantics and Syntax. 1-62. Berlin-Amsterdam-New York: Mouton.
• Gnutzmann, C. (1975). Some aspects of grading. English Studies. 56 (5). 421-433.
• IB= Tekin, T. (2013). Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı. TDK Yay.
• KB= Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I. Metin. TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri. Şekil Bilgisi. TDK Yay.
• Mait.= Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II Maytrsimit. TDK Yay.
• Morzycki, M. (2005). Size adjectives and adnominal degree modification. Proceedings of Semantics and Linguistic Theory (SALT). 15. 116-133. NY: CLC Publications.
• Morzycki, M. (2009). Degree modification of gradable nouns: Size adjectives and adnominal degree morphemes. Natural Language Semantics 17 (2). 175-203.
• Morzycki, M. (2011). Metalinguistic comparison in an alternative semantics for imprecision. Natural Language Semantics 19 (1). 39-86
• Paradis, C. (2000). Reinforcing adjectives: A cognitive semantic perspective on grammaticalization. Generative theory and corpus studies. 31. 233-258. Berlin: De Gruyter Mouton.
• Rutland, C. M. C. (2021). The Lexical Semantics of Gradable Nouns in English. University of Manchester. PhD thesis.
• Sapir, E. (1944). Grading, a study in semantics. Philosophy of Science. 11 (2). 93–116.
• SN= Dilçin, C. (1991). Mes’ūd bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahâr. İnceleme-Metin-Sözlük.
• ŞT= Kargı Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han. Şecere-i Terâkime. Simurg Yay.
• TarS =TDK (1972). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. TDK Yay.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. TDK Yay.
• TS = TDK (2005). Türkçe Sözlük. TDK Yay.
• TUD = https://v3.tnc.org.tr
• VATEC: https://vatec2.fkidg1.uni-frankfurt.de/vatecasp/Vatectexte.pdf