An Essay on Human Nature and Morality of Harith bin Asad al-Muhasibi

Yıl 2020, Sayı: 9, 69 - 98, 24.12.2020

Aynur Singin

https://doi.org/10.46231/akademiar.820067

Cited By: 1

Öz

A new thought of human and morality was formed in the hands of a sûfî, who both approves and opposes how theology and fiqh define “human”, in the formative period of sufism which took place in the classical era of Islamic thought. According to this opinion, the human being is not a liable creature who is only subjected to the divine address. At the same time, he is a creature with a beginning, an end, and an ultimate goal, in this regard; he is mindful, fearful and has a morality. This article aims to present the approach of Haris al-Muhasibi about human nature, and moral issue, who had the same view on human. Within this context, this article consists of three parts. The first chapter questions whether there is a definite definition of human nature in the teachings of Muhâsibî, and if there is, it discusses the issue of its dimensions and limits. The second chapter tries to set forth the ultimate goal of the human and its relationship with aql/mind. The last chapter thematically analyzes Muhasibi’s thoughts about moralization process of human. Thus, this study intends to present a fresh view on human nature and morality, which are relatively scattered and unsystematic in the early period of sufism while showing how they are shaped in the mind of a sufi thinker.

Anahtar Kelimeler

Muhasibi, Morality, Consider, Fear, Humman Nature

Hâris b. Esed el-Muhâsibî’de İnsan Doğası ve Ahlâk Üzerine Bir Deneme

Öz

İslâm düşüncesinin klasik dönemi içinde yer alan tasavvufun teşekkül döneminde, kelâm ve fıkıh ilminin insan tanımlarına hem tâbi olan hem de muhâlif tavrıyla dikkat çeken bir sûfînin elinde yeni bir insan ve ahlâk düşüncesi şekillenmiştir. Bu düşünceye göre, insan, sadece ilâhî hitâba muhâtap kılınmış mükellef bir varlık değildir. Aynı zamanda, bir başlangıcı ve sonu olan, bununla irtibatlı olarak nihâî bir gâyeye sahip, akleden, korku duyan ve ahlâka kabiliyeti olan bir varlıktır. Bu makalede, böyle bir insan görüşüne sahip olan Hâris el-Muhâsibî’nin insan doğası ve ahlâk problemine yaklaşımını sunmak amaçlanmıştır. Bu çerçevede makale çalışmamız üç temel bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Muhâsibî’nin öğretisinde, insan doğasına dair sınırları belli bir tanımın olup olmadığı sorgulanmış varsa boyutları ve sınırları meselesi tartışılmıştır. İkinci bölümde, insanın nihâî gâyesi ve bunun akıl ile irtibatı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Son bölümde ise, Muhâsibî’nin insanın ahlâklanma süreciyle ilgili ortaya koyduğu görüşler tematik olarak incelenmiştir. Böylece bu çalışma, erken dönem tasavvufta nisbeten dağınık ve sistematiklikten uzak insan doğası ve ahlâk hakkındaki görüşlerin, bir sûfî düşünürün zihninde nasıl şekillendiğini gösteren veçhesi itibariyle alana taze bir bakış sunmak gibi bir gayeye matuftur.

Anahtar Kelimeler

İnsan Doğası, Muhâsibî, Akletmek, Korkmak, Ahlâk

Kaynakça

• Akbaş, Merve, Muhâsibî’de Ahlâkın Dinamikliği Zemininde İnsanın Aktifliği, http://www.klasikdusunceokulu.org/blog/makale/18.html.
• Altaş, Eşref, "Muhâsibî" İslâm Düşünce Atlası. https://www.islâmdusunceatlasi.org.
• Babacan, Hacer Nur, Erken Dönem Tasavvufunda Akıl-Ahlâk İlişkisi, (Tamamlanmış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı İstanbul 2019, 143.
• Başer, Hacı Bayram, “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gâyesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine”, İnsan Nedir?, Ömer Türker, Halil İbrahim Üçer (edit.), İlem Yayınları, İstanbul 2019, s. 501-544.
• Başer, Hacı Bayram, Şeriat ve Hakîkat: Tasavvufun Teşekkül Süreci, İstanbul, Klasik Yayınları, 1.bs., Haziran: 2017.
• Demirli, Ekrem, “Aklın Mürebbisi Olarak Ahlâk: Hâris b. Esed el-Muhâsibî'nin "Ahlâkla Terbiye Edilen Akıl" Teorisi Hakkında Değerlendirmeler”, Sabah Ülkesi, sayı: 49, https://www.ekremdemirli.com/yazilar/dergi-yazilari/
• Demirli, Ekrem, “İbadet Hayatında Nedensellik: İbadet Ödül ve Azap”, Fikriyât, https://www.fikriyât.com/yazarlar/ekrem-demirli/2020/04/23/.
• Demirli, Ekrem, “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”, Nazariyât, İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, c.2, sayı: 4, Nisan 2016, s. 1-30.
• Düzgün, Şaban Ali, Kimliksiz Hakîkatler, Otto Yay., Ankara 2017.
• Erginli, Zafer, “Muhâsibî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, c. XXXI, s. 13-16.
• Erginli, Zafer, İlk Sûfîlerde Nefs Kavramı, Hâris el-Muhâsibî Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Bursa 2001.
• Furat, Ahmet Subhi, “Abu’l-Huseyn an-Nuri ve Makamat al-Kulub Adlı Risâlesi,” İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c. VII, sayı: 1-2, 1978, s. 339-356.
• Hücvirî, Keşfü’l-Mahcûb (Hakîkat Bilgisi), haz.: Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul 1996.
• Karagözoğlu, Hümeyra, ““Homo Homini Lupus”∗: Thomas Hobbes’un Ahlâk Felsefesi Üzerine”, Marmara İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006/1), s. 215-242.
• Kart, Berfin, “Günümüz Düşünürleri ve Habermas’ta İnsan Doğası” Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Araştırma Dergisi, 10, 2008.
• Kılıç, Yavuz, İnsan Doğası Kavramı Üzerine Bir Çalışma, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Ankara 2004, 146 s.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, Haz. Halil el-Mansûr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, H. 1422/M. 2001
• Kuşlu, Harun, “İslâm Ahlâk Felsefesinde İbn Miskeveyh’in Tehzîbü’l-Ahlâk’ı ve Etkileri”, İslâm Ahlâk Literatürü (Ekoller ve Problemler), Ömer Türker, Kübra Bilgin (edit.) İlem Kitaplığı Yay., İstanbul, s. 163-178.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, Risâletü'l-Müsterşidin, thk.: Abdülfettah Ebû Gudde, Dârü’s –Selâm, 5. bs., Kahire 1983, 220 s.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, Âdâbü'n-Nüfus, thk.: Abdülkadir Ahmed Ata, Dârü'l-Cil, Beyrut 1987/1407, 2. bs., 200 s.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Akl ve Fehmü’l Kur’ân (Akıl ve Kur’an’ı Anlamak), tahk.: Dr. Hüseyin el-Kuvvetli, trc.: Veysel Akdoğan, İşaret Yay., İstanbul 2018.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Akl ve Fehmü’l Kur’ân (Akıl ve Kur’ân’ı Anlamak), thk.: Dr. Hüseyin el-Kuvvetli, trc.: Veysel Akdoğan, İşârat Yay., İstanbul 2018.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Kasd ve'r-Rücû' İllallah, (el-Vesâyâ), thk.: Abdülkadir Ahmed Ata, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986/1406, s. 222-321.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Vesâyâ, thk.: Abdülkadir Ahmed Ata, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986/1406, s. 65-211.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, Er-Riâye li-Hukukillah, thk.:Abdülhalim Mahmud, Dârü'l-Maârif, 2. bs., Kahire : 1990, 432 s.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, Er-Riâye li-Hukukillah, trc: Şahin Filiz-Hülya Küçük, İnsan Yay., İstanbul 1998.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, et-Tevehhüm (el-Vesâyâ), thk.: Abdülkadir Ahmed Ata, Dârü'l Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986/1406, s. 385-445.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed, Şerefü'l-Akl ve Mahiyyetuhu, thk.: Mustafa Abdülkadir Ata, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986/1406, s. 17-47.
• Sarûhan, Müfit Selim, “İslâm Filozof ve Düşünürlerinde Ölüm Korkusu ve Tedavisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XLVII, sayı: 1, 2006, s. 87-105.
• Sarûhan, Müfit Selim, “Values of Knowledge in Sayyed ‘Ali bin ‘Usman al-Hujwiri (Data Ganj Bakhsh) (El-Hücvîrî’de Bilginin Değeri), Akademiar: Akademik İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 4, Haziran 2018, s. 65-83.
• Sarûhan, Müfit Selim “Dini Ahlâk Neden Küçümsenir?”, Kutadgubilig: Felsefe -Bilim Araştırmaları, sayı: 19, 2011, s. 443-450.
• Smith, Margaret, “Gazâlî’nin Öncüsü Muhâsibî”, trc.:Mesut Okumuş, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2002, c. III, sayı: 9, s. 417-426.
• Tekmen, Dürdane Zeynep, “Tasavvuf Geleneğinde Akıl ve Ahlâk İlişkisi”, Temel İslâm Bilimleri Araştırmaları, 2018, s. 489-506.
• Tirmizî, Hakîm, Beyânü’l-Fark (Kalbin Anlamı), trc.: Ekrem Demirli, Hayy Yay., İstanbul, 4. bs., Aralık 2017.
• Türker, Ömer, “İnsanın Mâhiyeti Üzerine Bir inceleme”, Ah-lak: Yeni Bir Yaklaşım, Ketebe Yay., İstanbul, s. 23-33.
• Uyar, Mehmet, Sûfî Benliğin İnşasında Nefs, Litera Yay., İstanbul 2017.