CUMHURİYET’İN 100. YILINDA TÜRKİYE AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ VE SİSTEMSEL BİR KARŞILAŞTIRMA

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: Cumhuriyet Özel Sayısı, 219 - 252, 29.10.2023

Vehbi Alpay Günal , Mustafa Koçyegit

https://doi.org/10.58884/akademik-hassasiyetler.1358149

Öz

Çok boyutlu ve stratejik niteliğe sahip Azerbaycan ve Türkiye ilişkileri, ortak tarihi geçmiş ve kültüre dayanarak ilerlemekte ve gelişmektedir. Birçok alanda yakınlık ve benzerlik içerisinde bulunan iki devlet, günümüzde başkanlık sistemiyle yönetilmektedir. Çalışma, Azerbaycan’ın başkanlık sistemi ile Türkiye’nin başkanlık sisteminin benzer yapılarda olup olmadığı sorusu temelinde şekillenmiştir. Çalışmada ayrıca bir yan soru olarak literatürde “Türk Tipi Başkanlık Sistemi” olarak anılan modelin ilk kez 2017’de Türkiye’de gerçekleşen halkoylamasıyla ortaya çıkıp çıkmadığı da tartışılmıştır. Çalışmada ilk olarak, konuyla ilgili hukuki metinler ile birincil ve ikincil nitelikteki kaynaklar incelenerek Azerbaycan ve Türkiye’nin siyasi modelleri ortaya çıkartılmıştır. Sonrasında Azerbaycan ve Türkiye’nin hükûmet sistemleri arasındaki benzerlikler ve farklılar tespit edilerek ortaya koyulmuştur. Çalışmayla birlikte her iki ülkenin de siyasi sistemlerinde güçlü yürütme anlayışı esas alınarak Cumhurbaşkanının kilit rolde ve önemli yetkilere sahip olduğu görülmüştür. Bununla birlikte iki ülkenin hükûmet sistemlerinin tümüyle birbirinin aynısı olarak görülmesine engel olan bazı kurum ve yetki farklılıkları da tespit edilmiştir. Türkiye’de uygulanan başkanlık modelini betimlemek için kullanılan “Türk Tipi Başkanlık Sistemi” kavramı açısından ise söz konusu modelin temel karakterinin Türkiye’den önce Azerbaycan’da benimsendiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Başkanlık Sistemi, Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi, Reform, Türkiye

Turkiye-Azerbaijan Relations In The 100th Years Of The Republic And A System Comparison

Öz

Azerbaijan and Turkiye relations, which are multidimensional and strategic, are progressing and developing based on their common history and culture. The two states, which are close and similar in many areas, are today governed by the presidential system. The study was designed to investigate the structural similarities between the presidential systems of Azerbaijan and Turkiye. Within the confines of this study, an ancillary inquiry was also addressed regarding the origins of the model commonly known as the “Turkish Type Presidential System” in scholarly literature. Specifically, it was examined whether this model first materialized during the 2017 referendum. The study commenced by examining legal texts and primary and secondary sources pertaining to the subject, in order to reveal the political models of Azerbaijan and Turkiye. Subsequently, an analysis was conducted to identify and elucidate the commonalities and disparities between the governmental frameworks of Azerbaijan and Turkiye. The study reveals that the president plays a pivotal role and possesses significant powers, reflecting the concept of a robust executive within the political frameworks of both nations. Nevertheless, certain disparities in institutions and authorities have been observed, which preclude the characterization of the government systems in the two countries as entirely identical. In terms of the concept of “Turkish Type Presidential System” used to describe the presidential model implemented in Turkiye, it has been observed that the fundamental characteristics of the model in question was adopted in Azerbaijan before Turkiye.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Presidential System, Presidential Government System, Reform, Turkiye

Kaynakça

• Ağayev, E. (2013). Azerbaycan’ın etnik yapısı. Yeni Türkiye Dergisi, (53), 1030-1048.
• Aldıkaçtı, O. (1960). Modern demokrasilerde ve Türkiye’de devlet başkanlığı. Kor Müessesesi Yayını.
• Arsel, İ. (1964). Anayasa hukuku: Demokrasi. Doğuş Matbaacılık.
• Aslanlı, S. & Kurban, V. (2016). Azerbaycan-Türkiye ilişkileri ve sivil toplum kuruluşları. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3(1), 31-43.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (1995, 12 Kasım). Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 15 Ağustos tarihinde 2023. https://e-qanun.az/framework/897 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (1996, 17 Mayıs). 74-IQ nömrəli Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Daxili Nizamnaməsinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 21 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/4029 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2003, 23 Aralık). 561-IIQ nömrəli Konstitusiya Məhkəməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 24 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/5404 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2003, 27 Mayıs).
• Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsi. 20 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/46953 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2009, 18 Mart). Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı. 24 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/16448 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2016, 26 Eylül). Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı. 24 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/33891 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2019, 22 Ekim). 1689-VQ nömrəli Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının qanunvericilik təşəbbüsü hüququndan istifadə etməsi qaydası haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 21 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/43753 adresinden edinilmiştir.
• Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi Aktların Vahid Elektron Bazası. (2022, 2 Temmuz). 358-IIQ nömrəli büdcə sistemi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 20 Ağustos 2023 tarihinde https://e-qanun.az/framework/1126 adresinden edinilmiştir.
• Devlet, N. (1993). Çağdaş Türkiler. Çağ Yayınları.
• Doğan, B. & Erdoğan, Z. (2021). Cumhurbaşkanlığı sisteminde cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar. Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4(1), 1-27.
• Əkbərov, R. A. & Səlimov, S. M. (2003). Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi. Qanun Nəşriyyatı.
• Eroğul, C. (2002). Altıncı anayasa değişikliği. Mülkiye Dergisi, 25(231), 271-288.
• Əsgərov, Z. A. (2006). Konstitusiya hüququ. Bakı Universiteti Nəşriyyatı.
• Fendoğlu, H. T. (2012). Başkanlık sistemi. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(2), 31-43.
• Gören, Z. (2020). Anayasa hukuku. Yetkin Yayınları.
• Gözler, K. (2013a). Anayasa hukukuna giriş. Ekin Basın Yayın Dağıtım.
• Gözler, K. (2013b). Anayasa hukukunun genel esaslarına giriş. Ekin Basın Yayın Dağıtım.
• Gül, C. (2017). Karşılaştırmalı hükûmet sistemlerinde yürütme. Yetkin Yayınevi.
• Gül, H., Kamalak, İ. & Sallan Gül, S. (2017). Amerikan başkanlık ve Fransız yarı-başkanlık sistemleri ışığında Türkiye’nin cumhurbaşkanlığı hükümeti sistemi. Strategic Public Management Journal, 3(Özel Sayı), 101-120. https://doi.org/10.25069/spmj.343035
• Hacıyev, N. (2009). Başkanlık sistemi ve Azerbaycan örneği [doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Heyet, C. (2004). Azerbaycan’ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin teşekkülü. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1(1), 7-19.
• İnanç, H. & Aghazada, R. (2023). Azerbaycan-Türkiye ilişkileri kapsamında Kafkasya’nın sosyo-politik analizi. Uluslararası Eşitlik Politikası Dergisi, 3(1), 7-30.
• Koçyegit, M. (2021). Azerbaycan ve Türkiye başkanlık sistemlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi [yüksek lisans tezi]. Akdeniz Üniversitesi.
• Kubalı, H. N. (1971). Anayasa hukuku dersleri: Genel esaslar ve siyasi rejimler. İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Kuzu, B. (1996). Türkiye için başkanlık sistemi -I-. Liberal Düşünce Dergisi, 1(2), 13-43.
• Lijphart, A. (1984). Çağdaş demokrasiler: Yirmi bir ülkede çoğunlukçu ve oydaşmacı yönetim örüntüleri. E. Özbudun & E. Onulduran (çev.), Türk Demokrasi Vakfı ve Siyasi İlimler Derneği Ortak Yayını.
• Məmmədov, İ. (2005). Azərbaycan tarixi. Adiloğlu Nəşriyyatı.
• Mumcu, A. (1986). 1924 anayasası. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 2(5), 383-400.
• Nuriyeva, İ. (2015). Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan–XXI əsrin əvvəllərinədək). Mütərcim Nəşriyyat.
• Özbudun, E. (2012). 1924 anayasası. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, S. (2020). Güney Azerbaycan meselesi: Tarihi ve kültürel boyutu. Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, (7), 359-386.
• Özkul, F. (2012). Başkanlık sistemi üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Azerbaycan modeli karşılaştırması. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 25(103), 85-110.
• Rehimli, R. (2020). Azerbaycan Cumhuriyeti’nin devlet yönetimi yapısı ve siyasal sistemi. Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi, 3(1), 364-384. https://doi.org/10.33712/mana.728418
• Samedbeyli, Ç. (2022). Ebülfez Elçibey: Hayatı, siyasi mücadelesi. Ötüken Neşriyat.
• Şıvgın, H. (1997). Türkiye için umut: Krizden çıkış - yeniden yapılanma ve başkanlık sistemi. Türk Dünyasında Demokrasiyi Geliştirme Vakfı Yayınları.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. (1973, 5 Mart). Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü. 1 Ekim 2023 tarihinde https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/17.5.584.pdf adresinden edinilmiştir.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. (1982, 18 Ekim). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. 29 Ağustos 2023 tarihinde https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf adresinden edinilmiştir.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. (2009, 29 Mayıs). 5901 Sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu. 1 Eylül 2023 tarihinde https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5901.pdf adresinden edinilmiştir.
• Teziç, E. (2013). Anayasa hukuku. Beta Yayınevi.
• Turhan, M. (1993). Hükümet sistemleri. Gündoğan Yayınları.
• Uluşahin, N. (1999). Anayasal bir tercih olarak başkanlık sistemi. Yetkin Yayınları.
• Xankişiyev, B. & Əliyev, Ş. (2013). Büdcə təşkilatlarında uçot və hesabat. Şərq-Qərb Nəşriyyat Evi.
• Xankişiyev, B. (2002). Büdcə prosesi və büdcə təsnifatı. Turan Nəşriyyatı.
• Yaman, A. (2014). Başkanlık sistemi, uygulamaları ve Türkiye’de uygulanabilirliği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24(1), 83-98. https://doi.org/10.18069/fusbed.92578
• Yıldız, A. (2018). Seçim sistemleri ve Türkiye’de milletvekili seçim sistemine ilişkin bir öneri. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 26(3), 113-153. https://doi.org/10.15337/suhfd.490307