Osmanlı Hakimiyetindeki Tunus’a Endülüs Müslümanlarının (Müdeccenler-Moriskolar) Göçleri (XVI.-XVII. Asırlar)

Yıl 2013, Cilt: 8 Sayı: 1, 29 - 50, 23.07.2014

Feridun Bilgin

Öz

Endülüs Müslümanlarının (Müdeccenler) göçleriyle (XVI.-XVII. asırlar) birlikte Tunus’ta sosyal, kültürel, ekonomik, tarım, sanat ve bilim alanında adeta bir devrim yaşanmıştır. Tarımda sulama kanallarının kullanılması, kökeni Amerika olan domates ve patates gibi yeni bir çok bitkinin yetiştirilmesi, Endülüs mimari tarzıyla inşâ edilen evler ve saraylar, Endülüs ilminin okutulduğu medreseler ve Tunus’un Kuzey Afrika’nın entelektüel ve ilmi başkenti haline gelmesi bu devrimin önemli göstergeleri arasında yer alır. Şayet Müdeccenler olmasaydı, Tunus halkı yüzyıllar boyunca “bedevi” bir toplum olarak kalmaya devam edecekti. Bu hususu Tunus’lu bir şair: “Sizinle ihya olur yerleştiğiniz her yer, siz susuz araziye düşen yağmur gibisiniz! İnsanlar sizde ancak güzellik görür, çünkü siz insanların başındaki göz gibisiniz!” sözleriyle dile getirmiştir. Osmanlı yöneticileri, Tunus’a Endülüs göçmenlerinin gelmesini teşvik amacıyla, onları her türlü vergiden bir süreliğine muaf tutarak yerleşecekleri ve tarımsal faaliyette bulunacakları araziler tahsis etmiş ve Endülüs ilim ve irfanının Tunus’ta yeniden filizlenip kök salmasını sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tunus, İspanya, Sürgün, Moriskolar, Endülüs Medeniyeti, Osmanlı Devleti.

The Immigration of the Muslims of al-Andalus (Mudejares- Moriscos) to Tunis under Ottoman Rule (XVI-XVIIth Centuries)

Öz

The immigration of the Muslims of al-Andalus (Mudejares, Moriscos) caused Tunis to experience a virtual revolution as regards society, culture, economy, agriculture, art and science. Many cities and palaces were rebuilt in an Andalusian architectural style previously unseen in North Africa, the madrasas taught Andalusian science, irrigation came to be used in agriculture, many originally American plants such as maize and tomatoes came to be cultivated, and Tunis became the intellectual and scientific capital of North Africa. If it had not been for the immigrants from al-Andalus Tunis would have continued for centuries as a “bedouin” society. As a matter of fact a Tunesian poet indicated how important the immigrants were for the welfare of Tunis when he said: “With you each place you settle in is revived, you are like rain that falls on a waterless field! People see in you only good things because you are like the eye in the head of a man”. The Ottoman governors in Tunis had not encouraged and supported the immigrants from al-Andalus to the extent of giving them immunity from taxes and had allocated to lands for agricultural production and had been effective in re-sprouting science and knowledge of al-Andalus to take root in Tunis.

Anahtar Kelimeler

Tunisia, Spain, Exile, Moorish, Al-Andalus Civilization, Ottoman State.

Kaynakça

• ALİ RIZA PAŞA (1293) Mir’atü’l-Cezâyir, Trc: Ali Şevkî.
• ARENAL, M. G. (1996), Los Moriscos, Editorial Universidad de Granada, Granada.
• BAHRİ, R. Y. (2009) “Aportez Culturales de Los Moriscos en
• Tşnez”, Revista de Historia Moderna, No. 27, ss. 265-276. BORONAT Y BARRACHİNA, P. (1992) Los Moriscos Espanoles y
• Su Expulcion – I, Granada. BOSTAN, İ. (2007) “Kanuni ve Akdeniz Siyaseti”, Ed: Özlem Kumrular, Muhteşem Süleyman, Kitap yayınevi, İstanbul.
• BRUNSCHVIG, R. (1997) “Tunus”, İA, XII, 60-78.
• BUSTÂNÎ, F. (2002) Nûbzetü’l-’Asr fî Ahbâri Mülûki Benî Nasr, Mektebtü’l-Sekâfeti’d-diniyye, Kahire.
• CARDAİLLAC, L. (1979) Moriscos y Cristianos un Enfrentamiento
• Polemico (1492-1640), Fondo de Cultura Economica, Madrid.
• CARVAJAL, L. M. (1797) Historia de Rebellion y Castigo de los Moriscos del Reino de Granada, I-II, Madrid.
• CHEJNE, A. G. (1974) Muslim Spain: it’s History and Culture, The University of Minnesota, Minneapolis.
• ÇELEBİ, K. (2007) Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan
• (Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr), Hz: Orhan Şaik Gökyay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. DURSUN, D. (1988) “Afrika”, DİA, I, 430-438.
• El-BELÂZURÎ (2002) Fütûhu’l-Büldân, Çev.: Mustafa Fayda, Türk
• Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. EL-HAMEVÎ, Y. (1977) Mu’cemü’l-Büldân, Dar’ı Sadr, Beyrut.
• EPALZA, M. (1992) Los moriscos antes y después de la expulsión, Bs. Mapfre, Madrid. ( http://www.cervantesvirtual.com/obra/losmoriscos-antes-y-despues-de-la-expulsion--0/ ) Temmuz 2012.
• EPALZA, M. (1996) “Estructuras de acogida de los moriscos emigrantes de España en el Mágreb (siglos XIII al XVIII)”. Alternativas. Cuadernos de Trabajo Social. No. 4 (oct. 1996), p. 3558
• EPALZA, M. (1999-2000) “Sidi Bugayz, protector de los moriscos exiliados en Tşnez (s. XVII)”, Sharq Al-Andalus: Estudios mudejares y moriscos, No. 16-17, ss. 141-172.
• FERRER M. de E., GAFSİ, A. (2007) “Relaciones entre España y
• Tşnez en el siglo XIX: Nueva documentación y síntesis”, Anales de Historia Contemporánea, No.23, ss. 259-276. HAEDO, D. (1612) Topographia Ehistoria General de Arcel, Valladolid.
• HAMMER, B. J. V. (1993) Büyük Osmanlı Tarihi - III, Çev: Mümün
• Çevik ve Erol Kılıç, Üçdal Neşriyat, İstanbul. HASAN, İ. H. (1992) Siyâsî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi – IV, Kayıhan Yayınları, İstanbul.
• HESS, A. C. (1972) “The Battle of Lepanto and Its Place in
• Mediterranean History”, Past & Present, No. 57, November, ss. 537 HİZMETLİ, S. (1953) “Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezâyir’in Eğitim ve Kültür Tarihine Bir Bakış”, AÜİFD, Cilt:32, Sayı:0, ss. 1-21.
• HİZMETLİ, S. (1996) “Tunus’ta Dayıların Ortaya Çıkışı”, AÜİFD, C. XIV, ss. 189-219.
• IBARRA, M. A. (2002) “Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan
• Devirlerinde İspanya ve Osmanlı İmparatorlukları arasında Deniz Savaşları”, Türkler, IX, ss. 599-607. İBN İZÂRÎ (1983) el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’lMağrib-I, Nşr: Georges Colin-E.[variste] Levi-Provençal, Dârü’ssekâfe, Beyrut.
• İBN EBÎ DÎNAR (1286) Kitâbü’l-Mûnis fî Ahbârî İfrîkiyye ve Tûnus, Tunus.
• İLLESCAS, G. (1804) Jornada de Carlos V a Tunez, Edicion Estereotipica, Madrid.
• İLTER, A. S. (1937) Şimali Afrika’da Türkler, Vakıt, İstanbul.
• İNÂN, M. A. (1987) Nihâyetü’l-Endelüs ve Târîhu’l-’Arabi’lMutenassırîn, Mektebetü’l-Hâncî, Kâhire.
• LEA, H. C. (2006) İspanya Müslümanları, Hıristiyanlaştırılmarı ve Sürülmeleri, Çev. Abdullah Davudoğlu, İnkılap Yayınları, İstanbul.
• LÉVİ-PROVENÇAL, E. (2008) “Moors” Encyclopaedia of Islam
• (Ed.) P. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs, Brill, VII, p. 235-236. LONGAS, P. (1998) La Vida Religiosa de Los Moriscos, Editorial
• Universidada de Granada, Granada. LOPEZ-BARALT, L. (1987) “La Angustia Secreta del Exilio: El Testimonio de un Morisco de Tşnez”, Hispanic Review, Vol.55, No. 1, p. 41-57.
• LORENTE, G. M. (2012) Actualidad Morisca de Tşnez, ( http:// www.moriscostunez.com/2010/06/actualidad-morisca-en-tunez. html ) Temmuz 2012.
• LÜTFÜ PAŞA (1341) Tevârih-i Áli Osman, Matba-i Amire, İstanbul.
• MAKSUDOĞLU, M. (1966) “Tunus’ta Dayıların Ortaya Çıkışı”, AÜİFD, Cilt. XIV, ss. 189-219.
• MAKSUDOĞLU, M. (1986) “Tunus’un Osmanlı Devleti’nden Ayrılması”, MÜİFD, Sayı.4, ss. 137-169.
• MUNİS, H. (2004) Me’alimu Târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs, Mektebetü’l-Usreti’l-’Amâli’l-Fikriyye, Kahire.
• QUESADA, M. A. L. (1989) Los Mudejares de Castilla, Granada.
• QUESLATİ, H. (1987) “Texto de un Exiliado Morisco en Tşnez (siglo XVII)”, Sharq Al-Andalus: Estudios mudejares y moriscos, No 4, ss. 257-261.
• ÖZDEMİR, M. (2012) Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• ÖZDEMİR, M. (2009) “Moriskolar”, DİA, XXX, 288-290.
• ÖZKUYUMCU, N. (2007) Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar
• Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Manisa. PANELLA, R. J. (1975) “Los Moriscos Espanoles Emigrados Al Norte de Africa Despues de La Expulsion”, Yayınlanmamış doktora tezi, Universidad de Barselona, Barselona.
• PEÇEVÎ, İ. (1283) Tarîh-i Peçevî-I, Matbaa-i ‘Amire, İstanbul.
• RAVİLLARD, M. (1981) “Los Moriscos en Berberia”, NRFH, No. XXX, p. 617-629.
• REİS, S. M. (2009) Kaptânı-ı Deryâ Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Hâtıraları (Gazavât-ı Hayreddîn Paşa), Sadeleştiren: Osman Erdem, Çamlıca Yayınları, İstanbul.
• SALLOUM, H. (2000) ”Tunisia’s Andalusian Heritage”, Contemporary Review, Vol. 277 (2000, July) p.18-22.
• SAMSÔ, J. (1997) “Los Moriscos y la Cultura Norte Africa”, Cuadernos Historia 16, No. 16, Madrid.
• SANSOVAL, F. P. (1615) Historia de de la Vida y hechos del Emperador Carlos IV-V, Pamplona: 1615, ( http://bibliotecavirtualpdf.blogspot.com/2011/03/fray-prudencio-de-sandoval-historia-de. html) 1 Haziran 2012.
• SERVATIE, A. (2011) “Information on Ottoman Shipbuilding and on the Moves of the Turkish Fleet to the West (1522-1547)”, Archivo de la Frontera, ( http://www.archivodelafrontera.com/) 1 Haziran 20
• SİTİTİ, M. (2008) “Tunus’un Fransızlar tarafından İşgali Karşısında
• Osmanlı Siyaseti (1878-1888)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
• Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Anabilim Dalı, İstanbul. SLAMA, G. A. (2012) “Los textos en Arabe de Los Moriscos
• Andalusíes en Tunisia”, (http://www.moriscostunez.com/2008/12/ los-textos-en-rabe-de-los-morisco.html)
• ŞEYBAN, L. (2007) Mudajares ve Sefarades, Endülüslü Müslüman ve Yahudilerin Osmanlı’ya Göçleri, İz Yayıncılık, İstanbul.
• ŞEYBAN, L. (2003) Reconquista: Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan
• İlişkileri, İz Yayınları, İstanbul. ŞEYBAN, L. (2012) Endülüs Coğrafyası ve Yer Adaları, ( http://www. endulus.net/anasayfa. html ), Ağustos 2012.
• VİNCENT-ORTİZ, B.-A.D. (1989) Târîhu Müslimi’l-Endelüs Moriskiyyûn (Hayâtu ve Me’sâtu Ekâliyye, trc. A.Salih Taha, Darü’lİşrâk, Halep.
• WİEGERS, G. (2010) “Managing Disaster: Networks of the Moriscos
• During the process of the Expulsion from the Iberian Peninsula Around 1609”, Journal of Medieval Religious Cultures,Vol.35, No.2, ss.141-168.
• YİĞİT, İ. (1992) Siyâsî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, Kayıhan
• Yayınları, İstanbul 1992, IX.