Ermeni Kimliğinin Oluşumunda Din Faktörü: Hıristiyanlık, Kilise ve Misyonerler

Yıl 2007, Cilt: 2 Sayı: 1, 231 - 255, 05.09.2014

Zeynep İskefiyeli

Öz

Toplumsal kimliğin şekillenmesinde etkili olan pek çok unsur vardır. Dil, tarih, din ve mezhepler, örf, adet ve gelenekler bu unsurlar arasında sayılabilir. Ermeni toplumunun kimlik oluşumunda ise bu unsurlardan dinin ve dolayısıyla da Ermeni Kilisesi’nin rolü daha fazladır. Bu çalışmada Ermeni Kilisesi’nin Ermeniler açısından öneminin vurgulanması amacıyla öncelikle Ermenilerin Hıristiyanlık dinini kabul etmeleri ve Hıristiyanlık inancı içerisinde Ermeni Kilisesi’nin yeri üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede Ermenilerin kimliklerini koruma ve yaşatmaları açısından mühim payı olan İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin kuruluşu ve Osmanlı hâkimiyetinde Türk-Ermeni ilişkileri ile ilgili gelişmelere değinilmektedir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Büyük Devletlerin, Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale etmek ve bu suretle nüfuz kazanmak amacıyla takip ettikleri politikalar ve Osmanlı topraklarına gönderilen çok sayıda misyonerin faaliyetleri hakkında bilgi verilmektedir. Misyonerlerin faaliyetleri bir süre sonra Ermeni Kilisesi ile çatışmalarına yol açmış ancak Büyük Devletler bu durumu kendi lehlerine çevirmişler ve Ermeni Kilisesi içinde milliyetçilik fikirlerinin gelişmesine ortam hazırlamışlardır. Misyonerlerin ve Büyük Devletlerin politikaları sonucu Ermeni Kilisesi, dini görevleri ve sorumluluklarını bir tarafa bırakarak faaliyetlerini yeni ve milliyetçi bir Ermeni kimliğinin oluşumu üzerine yoğunlaştırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ermeni Kimliği, Kilise, Hıristiyanlık, İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Misyonerlik

Kaynakça

• AÇIKSES, Erdal, “Osmanlı Devleti’ndeki Misyonerlik Faaliyetleri ile İlgili Bir Değerlendirme (İki Merkezden Örnekler)”, Yeni Türkiye, Ermeni Özel Sayısı II, Mart-Nisan 2001, yıl: 7, sayı: 38, s. 935-947.
• ADENEY, Walter F., The Greek and Eastern Churches, Edinburg, 1908.
• AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTEM Dergisi, sayı: 3, 1992, s. 1-16.
• AKGÜN, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Türk Kültürü Araştırmaları, yıl: XXVII/1-2, Ankara, 1989, s. 1-12.
• AKYILMAZ, Gül, “Tanzimat’tan Önce ve Sonra Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü”, Yeni Türkiye, Ermeni Özel Sayısı II, Mart- Nisan 2001, yıl: 7, sayı: 38, s. 671-686.
• ARTINIAN, Vartan, The Armenian Constitunional System in the Ottoman Empire, İstanbul: 1970.
• BASGÜN, Necla, Türk Ermeni İlişkileri Abdülhamit’in Cülusundan Zamanımıza Kadar, Ankara: San Matbaası, 1970.
• Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, 1983.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914),
• Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• CHAKMAKJIAN, Hagop A., Armenian Christology and Evangelization of Islam, Leiden: 1965.
• ÇARK, Yervant Gomidas, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler (1453-1953),
• İstanbul: Yeni Matbaa, 1953.
• ÇAYCI, Abdurrahman, Türk Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2000.
• DİNÇER, Nahid, “Yabancı Özel Okullar”, Milli Eğitim ve Dini Hayatı, İstanbul 1981.
• DİNK, Hirant, “Ermeni Kimliği Üzerine (2) Kilisenin Rolü”, Agos, 14 Kasım EREN, A. Cevad, “Tanzimat”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 11, Eskişehir, 1997, s. 765.
• ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul: Risale Basın-Yayın, 1996.
• FEIGL, Erich, “Ermeni Milli Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi”, Ermeni Araştırmaları, Cilt: 1, sayı: 2, Ankara, 2001, s. 65-88.
• FENDOĞLU, H. Tahsin, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, Cilt: 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 196.
• GAZİGİRAY, A. Alper, Osmanlıdan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları, İstanbul: Gözen Kitabevi, 1982.
• GULESSERIAN, Papken, (Translated by; Terenig Vartabed Poladian), The Armenian Church, AMS Press, New York, 1970.
• GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, HENZE, Paul B., “Ermeni Şiddetinin Kökeni” , Uluslararası Terörizm ve Uyuşturucu Madde Kaçakçılığı (17-18 Nisan 1984), Ankara, 1984, s. 173-193.
• HOCAOĞLU, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul: Anda Dağıtım, 1976.
• HOVANNISIAN, Richard G., Armenia on the Road to Independence 1918,
• Berkeley and Los Angeles: 1967.
• İLTER, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terör, Ankara: KÖKSAV Yayınları, 1999.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt: VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• KIDD, Rev. B. J., The Churches of Eastern Christendom, Oxford, 1927.
• KILIÇ, Davut, “Osmanlı Ermenileri Arasında Katolik Kilisesi’nin Kuruluş Faaliyetleri” , Yeni Türkiye, Ermeni Özel Sayısı II, Mart-Nisan 2001, yıl: 7, sayı: , s. 726-734.
• KILIÇ, Davut, Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, 2000.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan misyoner okulları,İstanbul: Arba, 1989.
• KOÇAŞ, Sadi, Tarihte Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri, İstanbul: Kastaş A. Ş. Yayınları, 1990.
• KÜÇÜK, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara: Ocak Yayınları, LEE, Ki Young, Ermeni Sorunu’nun Doğuşu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• LEON, Arpee, A History of Armenian Christianity, From the begining to Our Own Time, Princeton, New Jersey: 1946.
• METİN, Halil, Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• MIRAK, Robert, Torn Between Two Lands, Americans in America (1890 to Worl War I), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, , 1983.
• NALBANDIAN, Louise, The Armenian Revolutionary Movement: The Develepment of Armenian Political Parties throught the Nineteenth Century, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1967.
• ONUR, Hüdavendigar, Millet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1999.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”, Türkler, Cilt: , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 216-220.
• OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİLER, Cilt: 1, (1691 - 1870), İstanbul, , Belge No: 18-19-20.
• ÖZCAN, Azmi-BUZPINAR, Ş. Tufan, “Church Missionary Society İstanbul’da Tanzimat, Islahat ve Misyonerlik (1858-1880)”, İstanbul
• Araştırmaları 1, Bahar 1997, İstanbul Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 1997, s. 79.
• PAPAZIAN, Dennis R., “Armenians”, The Modern Encyclopedia of Religions in Russia and The Soviet Union, Vol. 3, Ed. Paul D. Steeves (Gulf Breeze, FL: Academic International Pres), 1991, s. 43-58.
• SAKARYA, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara: Genelkurmay Basımevi, SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970.
• SARIKOYUNCU, Ali, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Yıkılışında Misyonerlik Faaliyetleri”, Diyanet İlmi Dergisi, Nisan-Mayıs-Haziran 1992, Cilt: 28, Sayı: , s. 91-114.
• SEYFELİ, Canan, “Surp Krikor Lusavoriç: Ermenilerin Aydınlatıcısı”, Uluslararası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi (23-28 Ekim 2001-Ankara), Ankara, 2002, ss. 771-786.
• SEZER, Ayten, “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Yeni Türkiye, Ermeni Özel Sayısı II, Mart-Nisan 2001, yıl: 7, sayı: 38, s.948-960.
• SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Ankara: Yüzüncü Yıl
• Üniversitesi Rektörlüğü, 1990.
• ŞAHİN, Recep, Tarih Boyunca Türk İdarelerinin Ermeni Politikaları, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1988.
• ŞİŞMAN, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kurulan Yabancı Sosyal ve kültürel Müesseseler”, Türkler, Cilt: 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 173-180.
• URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yayınları, YILMAZ, Durmuş, Fransa’nın Türkiye Ermenilerini Katolikleştirme Siyaseti, Konya: 2001.