18. YÜZYIL OSMANLI ULEMÂSI NAZARINDA CİHAD: MİRZAZÂDE MEHMED SÂLİM EFENDİ VE NEYLÜ’R-REŞÂD FÎ EMRİ’L-CİHÂD İSİMLİ RİSÂLESİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2, 63 - 104, 11.09.2018

Şule Eraslan

Öz

Modern dönemde hakkında en çok tartışılan mevzulardan birisi İslâm’da cihâdın mahiyetidir. Oryantalist çalışmalar, Müslümanların gayr-ı müslimlerle ilişkilerinin esasını savaş ahkâmının teşkil ettiğini vurgulamak suretiyle modern dönemdeki terör eylemlerinin kaynağı olarak cihâd kavramına işaret ederler. Buna mukâbil modern dönem Müslüman aydınlarının ekseriyetinin, İslâm’ın diğer devletlerle ilişkilerinin esas itibariyle barışçıl bir karakter arzettiğini iddia ettikleri ve İslâm’da cihâdı sırf müdâfa savaşı olarak kurgulama gayreti içerisine girdikleri dikkat çekmektedir. Makalenin girişinde İslâm’da cihâdın mahiyetine dair yürütülen bu tartışmalara ve tartışmaların muhtemel sebeplerine değindikten sonra bir 18. yy. Osmanlı aliminin zihin dünyasında cihâdın hangi muhtevayla yer işgal ettiğini ve referans kaynaklarını tespite çalışacağız. Makalede esas vurgumuz ise modern dönemdeki gayr-ı müslimlerle ilişkilerde barışın esas olduğunu Hanefi ulemâya referansla ileri sürme gayretlerinin aksine, Mirzazâde Mehmed Sâlim Efendi’nin, gayr-ı müslimlerle ilişkilerde savaşın esas olduğunu Hanefi ulemânın temel metinlerine referansla savunmasına olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mirzazâde Mehmed Salim Efendi, Cihad, Osmanlı Uleması, Fıkıh

الجهاد عند العلماء العثمانيين في القرن الثامن عشر

Öz

من الموضوعات الأكثر نقاشا في الزمن الراهن هو مفهوم

الجهاد. إلا أن الدراسات الاستشراقية تشير إلى أن أحكام الحرب

هي السبب الأصلي في العلاقات ما بين المسلمين وغيرهم وأن

الجهاد هو المنبع الحقيقي للحوادث الإرهابية في الأزمنة الحديثة.

بالرغم من هذه الفكرة معظم مثقفي الإسلام يدعون أن العلاقات

الدولية في الإسلام مؤسسة على ميزة السلم والسلام وأن الجهاد

هو الدفاع المحض عن العدوان. تسرد المقالة النقاشات الواردة

حول مفهوم الجهاد في الإسلام والأسباب المحتملة أولا ا ثم

تحاول تناول أراء محمد سالم العالم العثماني الذي عاش في

القرن الثامن عشر، عن محتوى الجهاد ومصادره المعتمدة

عنده. فالمرتكز الأساسي في المقالة أن المؤلف قد ادعى أن

الرأي الحقيقي عند الأحناف في العلاقات السياسية بين المسلمين

وغيرهم إنما تتضمن الحرب معتمدا على المتون الأساسية

والأقوال المعتبرة بالرغم من القول الشائع والمقبول عند الجميع

بأنه هو السلم.

Jihad According to XVIII.th Century Ottoman Scholars: Mirzazade Mehmet Salim Efendi and His Risalah Intitled “Nayl al-Rashâd fî Amr el-Jihâd”

Öz

One of the most controversial issues in the modern era is the nature of jihad in Islam. Orientalist studies point to the concept of jihad as a source of terrorist acts in the modern era, arguing that war provisions constitute the basis of the relationship between Muslims and non-Muslims. In contrast, most of the modernist Muslim intellectuals have asserted that the relationship between Islamic states and the others had essentially a peaceful character and jihad in Islam is allowed only as defensive warfare. At the introduction of this article we will deal with the discussions about the nature of jihad in Islam and their possible causes and then try to determine the concept of jihad in the mind of an Ottoman scholar from 18.th century by studying his reference sources. Unlike efforts to assert that the relationship between Muslims and then non-Muslims had essentially a peaceful character in the modern era by referring to the Hanafi scholars, we will emphasize that the author put forwards an opinion that war provisions constitute the basis of their relations between Muslims and non-Muslims by referring to the same sources.

Anahtar Kelimeler

Mirzazade Mehmed Salim Efendi, Jihad, Ottoman Scholars, Jurisprudence

Kaynakça

• KAYNAKÇA Akpınar, Ömer Faruk, “İslâm Edebiyatında Kitâbü’l-Cihadların Muhteva Gelişimi”, Uluslar arası Savaş ve Edebiyat Sempozyumu, c.2. 2016. Akün, Ömer Faruk , “Sâlim Mehmed Emin”, MEB İslâm Ansiklopedisi, c. 10. Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsârü'l-musannifîn, İstanbul, 1955, c. II. Baltacı, Cahit, “Arpalık”, DİA, İstanbul 1991, c. 3. Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılâhatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, (t.y), c. 3. Bozan, Fatma, “Radikal Örgütlerin Ortaya Çıkmasında Batı Politikalarının Etkisi”, International Journal of Cultural and Social Studies, August 2016, vol. 2. Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil, el-Câmi‘u’s-sahîh, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981. Bursalı Mehmed Tahir, "Fezail-i Cihad Hakkında Müellefât-ı Osmâniyye", SR, IX/ 228 (1328). Dar, Bashir Ahmad, Religious Thought of Sayyid Ahmad Khan, Lahore: Instıtute of Islamıc Culture Club Road, 1971. Derveze, M. İzzet, Allah Yolunda Cihad, çev. Ali Aslan, İstanbul: Bahar Yayınevi 1998. Ebû Dâvud, “Cihad”, 33. Ebü'l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud Mevsıli, el-İhtiyar li-ta'lili'l-muhtar, ta’lik Mahmud Ebu Dakika . [y.y. : y.y.], 1951/1370. 1 c.'de 5 c., c. 4. Firûzâbâdî, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi’l-aziz, thk. Ali en-Neccâr, Beyrut: el-Mektebetü'l-İlmiyye, [t.y.] c. 2. Fukuyama, Francis, “The End of History”, The National Interest, Summer 1989, Vol. 16. Tarihin sonu mu? /Francis Fukuyama, trc. Yusuf Kaplan, Kayseri: Rey Yayıncılık (t.y). Güfta, Hüseyin, “Sâlim”, DİA, İstanbul, 2009, c. 36. Hallaf, Abdülvehhab es-Siyâsetü’ş-şer’iyye: Nizâmü’d-devleti’l-İslâmiyye fi’ş-şuuni’d-düstûriyye ve’l-hariciyye ve’l-maliyye, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1987. Huntington, Samuel P., “The Clash of Civilizations?”, çev. Mustafa Çalık, Medeniyetler Çatışması için. (der.) Murat Yılmaz , Ankara: Vadi Yayınları 1995. Huntington, Samuel P., Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması, çev. Mehmet Turhan, Y. Z. Cem Soydemir, İstanbul: Okuyan Us Yayın 2004. Hurgronje, C. Snouck, Selected Works of C. Hurgronje=Oeuvres choisies de C. Snouck Hurgronje, ed. G.H. Housquet, Joseph Schacht, Leiden: E. J. Brill, 1957. Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, London: Oxford University, 1964. İbn Kudame, el- Muğni, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et- Türki, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Riyad; Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb, 1999/1419, c. 13, İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, thk. Ahmed el-Ali, Abdülcâbir el-Hulu, Tahran; el-Mecmaü’l Alemi li’t-Takrib Beyne’l-Mezâhibi’l-İslâmiyye 2010/1431, c. 3. İmamoğlu, Abdullah Taha, “I. Dünya Savaşı’na Bibliyografik Bir Katkı: Osmanlı’da Cihad Risâleleri” Savaş Tarihi Araştırmaları Uluslararası Kongresi, (ed.) Halil Çetin-Lokman Erdemir, Çanakkale 2015, c. 1. İnce, Adnan, Sâlim Tezkiresi, İnceleme-Transkripsiyonlu Metin, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara,1976-1977. ---------------,Tezkiretüş-şu‘arâ Sâlim Efendi, haz. Adnan İnce, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2005. İpşirli, Mehmet, “Mirza Mustafa Efendi”, DİA, İstanbul, 2005, c. 30. İpşirli, Mehmet, “Mülâzemet”, DİA, İstanbul, 2006, c. 31. ----------------, “Medrese”, DİA, İstanbul, 2003, c. 28. ----------------, “Müderris”, DİA, İstanbul, 2006, c.31. J. M. S. Baljon Jr., D. D, The Reforms And Religious Ideas Of Sır Sayyıd Ahmad Khân, Leıden 1949. Kalın, İbrahim, “Batı’daki İslâm Algısının Tarihine Giriş”, Divan, sy. 15(2003/2). Khadduri, Majid, War and Peace in the Law of Islam, Baltimore : The Johns Hopkins Press, 1955. Koca, Ferhat, “Merginani”, DİA, İstanbul 2004, c. 29. Köse, Saffet, “Cihad Şiddete Referans Olabilir Mi?” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 9, 2007. Kurt, Fatma, Soğuk Savaş Sonrası Batı Literatüründe İslâm’a Bakış, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006. Küçük, Raşit, “Abdullah b. Mübârek”, DİA, İstanbul 1998, c.1. Lewis, Bernard, “The Roots of Muslim Rage”, The Atlantic Monthly, September 1990. --------------------, İslâm’ın Krizi, çev. Abdullah Yılmaz, İstanbul: Literatür Yayınları 2003.
• Mirzazâde Mehmed Sâlim, Neylü’r-Reşâd fî Emri’l-Cihad, Ali Bey Matbaası, İstanbul 1294. Merginâni, Ebü'l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr, el-Hidâye şerhu bidâyetü'l-mübtedi, Naim Eşref Nur Ahmed. Karaçi: İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulumü’l-İslâmiyye 1417, c. 4. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. M. Fuad Abdülbâkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981. Orhan, Fatih, “Cihad Kavramı Üzerinden İslâm’a Sürülmek İstenen Leke: Terör”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 14 (2). Özel, Ahmet, “Klasik İslâm Devletler Hukukunda Ülke Kavramı ve Günümüzdeki Durum: İbn Teymiyye’nin Mardin Fetvası ile Benzeri Diğer Bazı Fetvalar”, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 43 (2012/2). ----------------,“Cihad”, DİA, İstanbul, 1993, c. 7. Öztürk, Mustafa, “Cihad Ayetleri: Tefsir Birikimine, İslâm Geleneğine ve Günümüze Yansımaları”, İslâm Kaynaklarında, Geleneğinde ve Günümüzde Cihad, İstanbul: 29 Mayıs Ünv. Kur’an Araştırmaları Merkezi (Kuramer) 2016. ----------------------,“Kur’an, Yorum ve Şiddet Meselesi”, Bilimnâme 32 (2016/3) Paçacı, Mehmet, Çağdaş Dönemde Kur’an ve Tefsire Ne Oldu?, İstanbul: Klasik Yayınları 2008. Peters, Rudolph, İslâm ve Sömürgecilik: Modern Zamanlarda Cihad Öğretisi, çev. Süleyman Gündüz, İstanbul: Nehir Yayınları, 1989. ---------------------, Jıhad In Classıcal And Modern Islam, Princeton: Markus Wiener Publishers 1996. Poyraz, Mevlüt, “Şeyhülislâm Mirza Mustafa Efendi (1040-1135/1630-1722): Biyografi Denemesi”, Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, Artvin, 2017, c.1. R. Levy, “Mîrzâ”, MEB İslâm Ansiklopedisi, VIII. Rahman, Fazlur, Major Themes Of The Qur’an, Minneapolis: Bibliotheca Islamica 1994. Refik, Ahmed, Onikinci Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı (1689-1785), İstanbul: Enderun Kitabevi 1988. Reşid Rızâ, Muhammed; Abduh, Muhammed, Menar Tefsiri=Tefsiru’l Kur’ani’l-Hakim Tefsiru’l-Menar, çev. Ali Rıza Temel, Mehmet Erdoğan, yay. haz. Fikret Başar, Hamza Türkmen, İstanbul 2012, Ekin Yayınları, c. 12. --------------,Menar Tefsiri=Tefsiru’l Kur’ani’l-Hakim Tefsiru’l-Menar, çev. İbrahim Tüfekçi, Ali Rıza Temel, c. 11. Sabuni, Muhammed Ali, Ahkam Tefsiri, çev. Mazhar Taşkesenlioğlu, Şamil Yayınevi, İstanbul 2017. Said, Edward W., Oryantalizm (Doğubilim) Sömürgeciliğin Keşif Kolu, çev. Nezih Uzel, İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1998. Schımmel, Annemarie, Gabriel’s Wing A Study Into The Religious Ideas Of Sir Muhammad Iqbal, Lahor: Iqbal Academy, 1989. Schleifer, Abdullah, “Modernist Apologısts, Modern Apologetıcs”, Islamıc Quarterly, Jan. 1984, vol. 28. Serahsi, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Mebsut, İstanbul : Çağrı Yayınları, 1983/1403. c. 10. Serahsi, Şerhu's-Siyeri'l-kebîr, thk. Selâhaddin el-Müneccid.[y.y.] : Matbaatu Mısr, 1958. c. 1. Sula, Murat, Mirzâzade Mehmed Sâlim Efendi ve Selâmetu’l-İnsân fî Muhâfazati’l-Lisân Adlı Eseri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2009. Şeltut, Mahmud El-Kur’an ve’l-Kıtâl, Beyrut:Dârü’l-Feth 1983. Şirazi, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf, el-Mühezzeb fî Fıkhi'l-İmam eş-Şafii , thk. Muhammed Zuhayli. Dımaşk : Dârü'l-Kalem, 1996/1417 . c. 5. Türcan, Talip, “İslâm Hukukunun Klasik ve Çağdaş Doktrinlerinde Cihad (Savaştan Barışa Doğru Bir Evrilme)”, İslâm Kaynaklarında, Geleneğinde ve Günümüzde Cihad, İstanbul: 29 Mayıs Ünv. Kur’an Araştırmaları Merkezi (Kuramer) 2016. Unan, Fahri, “Mevleviyet”, DİA, İstanbul, 2004, c. 29. Yaman, Ahmet, “Kuhistânî”, DİA, İstanbul 2002, c. 26. Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara:TDV 2014. Yardım, Ali, “Darülhadis”, DİA, İstanbul, 1993, c. 8. Zeynü’d-dîn Ahmed. b. Ahmed b. Abdi’l-Lâtîfi’z-Zebîdî, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, trc. Kâmil Miras, DİB Ankara:Yayınları Başkanlık Basımevi 1983, c. X.