İsnâd Sisteminin Arap Edebiyatında Kullanımı ve Diğer Naklî İlimlerle Mukayesesi

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 175 - 217, 27.12.2019

Emin Uz

Öz

Tarihte bilginin nesilden nesile aktarımı, ilk insanın yaratılışından bu yana bütün zaman ve mekânlarda uygulanan bir öğretim yöntemidir. Birbirinden farklı zaman ve mekâna ait toplumlar arasındaki bilgi iletişimine bakıldığında bilginin silsileli bir şekilde benzer usullerle aktarımının evrensel bir boyut kazandığı görülmektedir. Ancak İslâm dininin tesisi ile birlikte söz konusu nakil işlemi kısa zamanda kuru bir aktarım işi olmaktan çıkıp ilmî bir hüviyet kazanmıştır.
Geleneksel İslâmî tenkid sistemine dair yöneltilen eleştirilerin başında, İslâm geleneğinin ilk dönemlerinde bir sorun olarak telakki edilmeyen şifâhî geleneğin kayda geçirilme süreci gelmektedir. Oysaki yazılı kaynaklar derlendikten sonra bile sözlü naklin bir ideal olarak muhafaza edilmesi, sistem içerisindeki şifâhîliğin kusurdan ziyade bir üstünlük olduğunun göstergesidir.
İslâmî ilimlerin nakil hususiyetini konu alan bu çalışma, isnâd sisteminin ehemmiyetinden yola çıkarak sadece hadis ilmine mahsus gibi algılanan bu sistemin bütün klasik ilimlerin ayrılmaz bir parçası olduğuna işaret edecek, özelde de bütün ilimlerin enstrümanı olan dil bilimi çerçevesinde konuyu irdelemeye çalışacaktır. Nitekim sosyal bilimlere dair kavram ve metodları, yalnız rivâyetin sözel ve sosyal yapısında tekrar eden modellerini keşfetmek ve kendi içinde yaşadığı anlam zenginliğini yansıtmak için değil, aynı zamanda birbirleriyle olan karşılıklı etkileşimi tanımlamak suretiyle kişinin tasavvuruna yardımcı olabilmek için irdelemekte fayda vardır. Bu nedenle çalışma süresince tetkik konumuz olan isnâd kelimesinin kavramsal haritası ortaya konulacak ve hususiyetle Arap edebiyatındaki kullanımına işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İsnâd, Râvî, Mervî, Arap edebiyatı

Usage of Isnad System in Arabic Literature and Comparison With Other Transpo-tation Sciences

Öz

The transmission of knowledge from generation to generation has been
used as method of education since the creation of human being throughout the
world. Therefore it can said the gradual transmission of knowledge of societies
with the same methods is a universal phenomena. However with the rise of Islam
the transmission of knowledge evolved into a scientific method. One of
criticism of Islamic knowledge tradition is the process of recording of oral
tradition in early Islamic history. However the preservation of oral tradition
ideally even after recording of sources shows that this tradition in Islamic
knowledge system can be analyzed not as a flaw but as superiority. This
article, which studies the abovementioned feature of Islamic disciplines,
focuses on the importance of Isnad system. It argues that this system is not
typical in Hadith, it is a general feature of all classical Islamic
disciplines. Thus it will study the subject in the context of linguistics. In
this manner it will be better to not only focus on social sciences concepts and
methodologies to discover verbal report and the repetitive models of their
social structure and richness of their meaning but also to focus on the
interaction of them. For this reason the paper will present the concept map of
“Isnad” which is the main subject of this research.

Anahtar Kelimeler

Isnad, Reciter, Recited, Arabic Literature

Kaynakça

• Acurri, Ebû Bekr Muhammed b Hüseyin b Abdullah el-Bağdadi. Ahlâku hameleti’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
• Ahmed, Ebû Abdurrahmân Halîl b. Ahmed b. Amr Ferahidi Halil. Kitâbü’l-ayn. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1988.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fî tarihi’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1968.
• Arslan, Mehmet Nafi. “Klasik Arap Edebiyatında ‘Lahn’ Konulu Rivayetler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (27 Eylül 2018): 421-447.
• Askalânî, Ahmed b Ali b Hacer. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe : bâbü’l-künâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelik b Kureyb b Ali. Fuhûletü’ş-şuarâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedid, 1980.
• Asmaî, Sicistânî, İbn-Sikkît. Selâse kütüb fi’l-ezdâd : li’l-’Asmaî ve li’s-Sicistânî ve li’İbni’s-Sikkît. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Âşıkkutlu, Emin. “Cerh ve Ta’dîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). VII: 394-401. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1993.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis ıstılahları sözlüğü. İstanbul: Timaş Yayınları, 1987.
• Babanzade, Ahmet Naim. Hadis usulü ve ıstılahları : giriş. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Bağdadi, Abdülkadir b Ömer b Bayezid Abdülkadir. Hizanetü’l-edeb ve lübbu lübabi lisani’l-Arab. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1979.
• Bağdadi, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b Ali b Sabit Hatîb. Şerefu ashâbi’l-hadis. Beyrut: Darü’l-Lü’lüe, 2018.
• Bakırcı, Selami. Arap Dili Grameri Tarihi : (Başlangıçtan Günümüze). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 2001.
• Belazûrî, Ebü’l-Abbas Ahmed b Yahyâ b Cabir. Ensâbü’l-eşrâf. Kudüs: Ma’hedü’d-Dirasati’l-Esyaye, 1993.
• Benli, Ali. “Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı Çerçevesinde Arap Dilbiliminin Başlangıç Safhası”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Genç Akademisyenler İlahiyat Araştırmaları Sempozyum 1-2 Mayıs İstanbul. 2009.
• Beyhakî, Ebü’l-Hasan Zâhirüddin Ali b Zeyd b Muhammed. Lübâbü’l-ensâb ve’l-elkâb ve’l-lakab. Kum: Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi, 1990.
• Bilgen, Osman. “Muhadramların Hadis İlmindeki Yeri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII/1 (2015): 281-322.
• Bolelli, Nusreddin. “Klasik Dönem Arap Şiirine Dair Önemli Kaynaklar ve Tesbitler II”. Şarkiyat Mecmuası 12 (2008): 1-57.
• Bulut, Ali. Sibeveyh’in el-Kitab’ında Ele Aldığı Bazı Nahiv Konuları, Işleme Yöntemi ve Koyduğu Kurallar. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı, 2003.
• Bustânî, Butrûs b. Bûlis. Üdebâ’ü ’l-‘arab, Mektebetü Sâdır. Beyrut: Mektebetü Sâdır, t.y.
• Câhiz, Ebû Osman Amr b Bahr b Mahbub Kinani Leysi. el-Beyân ve’t-tebyin. Beyrut. Dârü ve mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Cinnî, Ebü’l-Feth Osman el-Mevsılî el-. el-Hasâis. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, t.y.
• Cumahî, Ebû Abdullah Muhammed İbn Sellam. Tabâkatu fuhûli’ş-şuarâ. Kahire: Matbaatü’l-Medeni, t.y.
• Çeli̇k, Ali. “Tarih Yazıcılığında "İsnad "ın Kullanılışı ya da ‘Rivâyetçi Metod’”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/3 (2003): 5-21.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1973.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1976.
• Ebû Hâtim, es- Sicistânî Ebû Hâtim Sehl b. Muhammed el- Cuşemi. Fuhûletu’ş-şuarâ. Bursaîd: Merkezu’d- dirasati ve’l-buhusi’l-İslamiyye, 2015.
• Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b Yakub b Muhammed Firuzabadi. el-Okyanûsu’l-Basît fî tercümeti Kâmûsi’l-muhît. (Kâmûs Tercemesi). İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1304.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabâkati’l-üdebâ. Zerka : Mektebetü’l-Menar, 1985.
• Ensârî, Ebu Zeyd Said b Evs b Sabit el-Ensari Ebu Zeyd. en-Nevâdir fi’l-luga. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1967.
• Er, Rahmi. “Müvelledûn”. T.D.V. İslâm Ansiklopedisi. 32: 227. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Eren, Mehmet. Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları. İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2018.
• Ergüven, Şahabettin. “Arap Dilinde Lahn’ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007): 155-183.
• et-Talmûd el-Bâbilî : el-mukaddimetü’l-idariyye ve’l-fenniyye, el-mukaddimetü’l-ilmiyye, mesredü’l-mustalahât, el-fahâris. Amman: Merkezu Dirasati’ş-Şarki’l-Evsat, 2011.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b Ziyad b Abdullah ed-Deylemi. Meâni’l-Kur’ân. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1980.
• Gazâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b Muhammed b Muhammed b Ahmed. İhyâu ulûmi’d-dîn. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1939.
• Goldziher, Ignác. Muhammedanische Studien. Halle a.S., Niemeyer, 1889.
• Goldziher, Ignaz - Şahi̇n, Sami. “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (15 Haziran 2008): 485-491.
• Gudde, Abdülfettâh Ebû. el-İsnâd mine’d-dîn ve safha müşrika min-târîhi semâi’l-hadîs ’ınde’l-muhaddisîn. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisaburi Müslim. Kitâbü’l-künâ ve’l-esmâ. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Haccac, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim. Sahihi Müslim. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1955.
• Hadîsî, Hadîce. eş-Şâhid ve usûlun’n-nahv fî kitâbi Sîbeveyh. Kuveyt: Matbûâtu Câmiati Kuveyt, t.y.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yakut. İrşadü’l-erib ila ma’rifeti’l-edib. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslami, 1993.
• Hamidullah, Muhammed. Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahifa-i Hemmam İbn Münebbih. İstanbul: Bahar Yayınevi, 1967.
• Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybani Ahmed b. el-Esâmi ve’l-künâ. Kuveyt: Dârü’l-Aksa, 1985.
• Hatîb, Muhammed Accâc. el-Muhtasarü’l-vecîz fî ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Hıdır, Özcan. Yahudi kültürü ve hadisler. İstanbul : İnsan Yayınları, 2006.
• Hindî, Rahmetullah b Halîlirrahmân Hindî Keyrânevî Dihlevî Rahmetullah. İzhârü’l-hak. İstanbul : Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1887.
• Horovitz, Josef. “Alter und Ursprung des Isnād.” Der Islam 8/1-2 (2009): 39–47.
• İbn Faris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b Faris b Zekeriyyâ. Mücmelü’l-luğa. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b Ali b Ahmed b Saîd ez-Zahiri. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b Hibban b Ahmed et-Temîmî. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du’afâ ve’l-metrûkîn. Haleb: Dârü’l-Va’y, 1976.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevî. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1955.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b Müslim b Kuteybe Dîneverî. eş-Şi’r ve’ş-şuarâ. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1982.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Sa’dülmelik Ali b Hibetullah b Ali. el-İkmâl fî ref’i’l-irtiyâb ani’l-mü’telif ve’l-mutelif mine’l-esmâ ve’l-künâ ve’l-ensâb. t.y.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed bin Mükerrem el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, t.y.
• İbn Mende, Ebû Abdullah Muhammed b İshak b Muhammed. Fethü’l-bâb fi’l-künâ ve’l-elkâb. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1996.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b Sa’d b Meni’ ez-Zühri. et-Tabakatü’l-kübra = Kitabü’t-Tabakati’l-kebir. Beyrut: Dâru Sadır, 1968.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. Keşfü’n-nikâb ani’l-esmâ ve’l-elkâb. eş-Şarika #Acman #Dımaşk #Beyrut : Müessesetu Ulumi’l-Kur’an/Dâru İbn Kesir, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b Alî b Muhammed Bağdâdî. Câmiü’l-mesânid ve’l-elkâb. İskenderiye: Mektebetü’l-İskenderiyye, 2003.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velid Abdullah b Muhammed b Yusuf. Kitâbü’l-elkâb. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• İbnü’l-Mu’tez, Ebü’l-Abbas Abdullah b Muhammed b Cafer. el-Bedi’. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1990.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b İshak. el-Fihrist. Tunus: : ed-Dârü’t-Tunisiyye, 1985.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yusuf Yakub b İshak el-Huzistani. Islâhü’l-mantık. Kahire: Dârü’l-Maârif, t.y.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yusuf Yakub b İshak el-Huzistani. Kitâbü’l-ibdâl. Kahire: Mecmaü’l-Lugati’l-Arabiyye, 1978.
• İsfahânî, Ali b Hüseyin b Muhammed Ebü’l-Ferec el-. el-Egânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 1927.
• İyâz, Ebü’l-Fazl İyaz b Musa b İyaz el-Yahsubi Kadi. İlmâ’ ilâ ma’rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ’. Kahire/Tunus: Dârü’t-Türas /el-Mektebetü’l-Atika, 1970.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Hadis tarihi. İstanbul: Darulhadis, 2001.
• Karadavut, Ahmet. “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1997).
• Kasımî, Cemaleddin Muhammed b Muhammed Saîd Cemaleddin. Kavâidü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1979.
• Kayrevanî, Ebû Ali Hasan b Reşik Ezdi İbn Reşik. el-Umde fî mehâsini’ş-şi’r ve âdâbih. Beyrut : Dârü’l-Ma’rife, 1988.
• Kebîr, Ebû Ahmed Muhammed b Muhammed b. Ahmed Nîsâbûrî Hâkim. Kitâbü’l-esâmi’ ve’l-künâ. Medine : Mektebetü’l-Gurabai’l-Eseriyye, 1994.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b Abdilkebîr b Muhammed Hasenî İdrîsî. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu’cemü’l-me’âcim ve’l-meşyahât ve’l-müselselât. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Kızılkaya, Sabri. İsnâd Ve Metin Çözümlemeleri Bağlamında Geleneksel Ve Yeni Yaklaşımlar (basılmamış doktora tezi). Ankara. Üniversitesi, 2008.
• Kureşî, Muhammed b Ebi’l-Hattab Ebû Zeyd el-. Cemheretu eş’ari’l-Arab fi’l-cahiliyye ve’l-İslâm. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Lugavî, Abdülvahid b Ali el-Halebi el-Lugavi Ebü’t-Tayyib el-. Merâtibü’n-nahviyyîn. Kahire : Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye, 1955.
• MacDonald, William. Kutsal Kitap yorumu : yeni antlaşma serisi : koleseliler. 1,2 selanikliler. 1,2 timoteos. titus. filimon. ibraniler. yakup. 1,2 petrus. 1,2,3 yuhanna. yahuda. vahiy. İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2003.
• Mağribî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b Ali b Hüseyin Vezir. el-İnâs fî ilmi’l-ensâb. Riyad : Dârü’l-Yemame, 1980.
• Margoliouth, David Samuel. Lectures on Arabic historians. Delhi: Idarah-i Adabiyat-i Delli [İdare-i Edebiyat-ı Delhi], 1977.
• Muhammed, Saîd Megavirî. el-Elkâb ve’l-esmâü’l-harf ve’l-vazâif fî dav’i’l-berdeyyati’l-Arabiyye. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2000.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b Yezîd b Abdilekber b Umeyr Ezdî Sümâlî. el-Kamil [fi’l-edeb]. İstanbul : Matbaa-i Âmire, 1869.
• Nassâr, Huseyin. Yûnus b. Habîb en-Nahvî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, t.y.
• Nîsâburî, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed Hakim. el-Müstedrek ale’s-Sahihayn. Haydarabad: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1915.
• Okiç, Muhammed Tayyib. Bazı hadis meseleleri üzerinde tetkikler. İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1959.
• Önkal, Doç Dr Ahmet. “Araplarda Ensab İlmi Ve İslam Tarihi Açısından Önemi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (01 Nisan 1990).
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 37: 130-134. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Polat, Selahattin. Mürsel hadisler ve delil olma yönünden değeri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1985.
• Râfi'î, Mustafa Sâdık’. Târîhu âdâbi’l-Arab. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1974.
• Ramhürmüzi, Ebû Muhammed b Hallad Hasan b Abdurrahman. el-Muhaddisü’l-fasıl beyne’r-ravi ve’l-vai. Beyrut : Dârü’l-Fikr, 1971.
• Ramhürmüzi, Ebû Muhammed b Hallad Hasan b Abdurrahman. el-Muhaddisü’l-fasıl beyne’r-ravi ve’l-vai. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Raşit Küçük. “İsnâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). XXIII: 154. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2001.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b Muhammed b Mansur el-Mervezî. el-Ensâb. Haydarâbâd: Haydarabad, 1962.
• Sıddîkî, M. Zübeyr. Hadis Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2004.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b Osman b Kanber el-Harisi. Kitâbu Sîbeveyhi. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1977.
• Suyuti, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebi Bekr. el-Camiü’s-sağîr fi ehâdisi’l-beşîri’n-nezîr. Kahire : el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1321.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. el-Müzhir fî ulûmi’l-luga ve envâihâ. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, t.y.
• Suyuti, Ebü’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvi fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1959.
• Şehrezûrî, İbnü’s-Salâh el-İmâm Ebû Amr Osmân b Abdurrahman eş-. Ulumü’l-hadis = Mukaddimetu İbni’s-Salâh. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1404.
• Touati, Houari. Ortaçağda İslam ve seyahat: Bir alim uğraşının tarihi ve antropolojisi. Trc. Ali Berktay. 2. Bs. Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik hadis terimleri sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Uz, Emin. Hadiste isnadın doğuşu. Bursa : Emin Yayınları, 2013.
• Yorulmaz Kalkan, Nilüfer. Hicri İlk Üç Asır Arap Dili Ve Belagatı Kaynaklarında Rivayet Sistemi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2017.
• Zebîdî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b Ahmed b Abdüllatif. Sahih-i Buhari muhtasarı Tecrid-i sarih tercemesi ve şerhi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1985.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b Muhammed b Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1994.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b Ömer b Muhammed ez-. Rabîü’l-ebrâr ve nusûsü’l-ahbâr. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1992.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm : Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikın. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1984.