The Quran commentary and Translations in Uzbek Published after Independence in Uzbekistan

Yıl 2022, Cilt: 52 Sayı: 2, 73 - 90, 31.12.2022

Hacı Ekber Fergani

https://doi.org/10.51121/akif.2022.23

Öz

Numerous commentaries have been written on the Qur'an, which is the main source of Islam, according to time, place and the situation and needs of people, and still continue to be written. Some of the commentators who took this sacred work on their shoulders and who were influential and directing in this field were educated in the Transoxiana region. In this region between Amudarya (Jeihun) and Sırdarya (Seihun), translations and commentaries have been translated and copyrighted in Persian and Turkish languages spoken by the inhabitants, apart from Arabic commentaries. If we do not take into account the activities outside the region, there is a pause in the studies of the Qur'an in the Soviet period. After independence, we can say that translation and commentary studies have been revived in Uzbekistan. In this study, the Uzbek translations and commentaries of the Qur'an after independence will be introduced. In this context, eight Uzbek translations and seven full and partial commentaries are introduced. In the research, the classification, presentation and general evaluations of the literature will be made. Their method and content aspects will be briefly pointed out. As a preparation for the subject, the studies in this field before independence will be examined. In addition, their ability to guide and direct the studies to be carried out in this field will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Uzbekistan, Uzbek, Qur’an, Translation of the Qur’an, Commentary/Tafsir.

Bağımsızlık Sonrası Özbekistan’da Yayımlanan Özbekçe Meal ve Tefsir Çalışmaları

Öz

İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim üzerinde zaman, mekân ve insanların durum ve ihtiyacına göre çok sayıda tefsir yazıldı ve hala yazılmaya devam etmektedir. Bu kutsi işi omuzuna alan ve bu alanda etkili ve yön verici özelliğine sahip olan müfessirlerin bir kısmı Mâverâünnehir bölgesinde yetişmiştir. Amuderya (Ceyhun) ile Sırderya (Seyhun) arasındaki bu bölgede Arapça tefsirler dışında meskûn halkın konuştuğu Farsça ve Türkçe dillerinde de meal ve tefsirler tercüme ve telif edilmiştir. Sovyetler döneminde Kur’an çalışmalarında bölge dışındaki faaliyetleri hesaba katmazsak bir duraklama söz konusudur. Bağımsızlık sonrası ise Özbekistan’da meal ve tefsir çalışmalarının yeniden canlandığını söyleyebiliriz. Bu çalışmada bağımsızlık sonrası Kur’an-ı Kerim’in Özbekçe mealler ve tefsirlerin tanıtımı yapılacaktır. Bu bağlamda sekiz Özbekçe meal ve yedi tam ve kısmi tefsir tanıtılmaktadır. Araştırmada literatürün tasnifi, tanıtımı, genel değerlendirmeleri yapılacaktır. Onların metot ve muhteva yönlerine kısaca işaret edilecektir. Konuya hazırlık mahiyetinde bağımsızlık öncesi bu alandaki çalışmalara göz atılacaktır. Ayrıca bu alanda yapılacak çalışmalara yol ve yön gösterme istidatları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Özbekistan, Özbekçe, Kur’an, meal, tefsir

Kaynakça

• Abdulmacid, Hasanhon Yahyo. “Özbekça Qur’on Tafsirlari va Tarcimanlari Haqinda”. Quran.uz. Erişim 29 Aralık 2019. http://quran.uz/tafsir/tafsirlar/tafsir-hilol/1891-ozbek-tilidagi-quron-tafsirlari-va-tarjimalari-haqida.html
• Alimov, Şayh Usmonhon Temirhon Samarkandiy. Tafsiri İrfon. 6 cilt. Taşkent: Şark Yayınları, 2019.
• Aydar, Hidayet. “Uygurlarda Kur’an Çalışmaları”. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 28 (2004), 146-147.
• Boltabayev, Saidbek. Çağatayca Mevahib-İ Aliyye (Tefsir-İ Hüseynî) Tercümesi (183b – 308b Giriş-Gramer-Metin-Dizin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Boltabayev, Saidbek. “Çağatayca Tefsir-i Hüseynî (Mevahib-i Aliyye) Tercümesi ve Farsça Dil Özellikleri Üzerine”. Journal of Old Turkic Studies 3/2 (2019), 287-309.
• Çalışkan, İsmail. “Kazakistan’da Kur’an ve Tefsir Literatürü (Kazakça ve Rusça Eserler)”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 15/1 (2015), 139-162.
• Çalışkan, İsmail. “Kur’ân’ın Türkçeye Tercümesi Tarihine Yesevî’den Bakmak”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Reisliği Yıllığı] 52/4 (2016), 29-44.
• Eckmann, Janos. “Doğu Türkçesinde Bir Kuran Çevirisi (Rylands Nüshası)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 15 (1967), 51-69.
• Efe, Seyfullah. “Kur’ân’ın Farsça’ya Tercümesi ve İlk Farsça Tefsirler”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/37 (2013), 221-237.
• Ergaş, Oçilov. “Yugnakiy”, Özbekistan Milli Ansiklopedisi, 10/307-308. Taşkent: Devlet İlmi Neşriyatı, 2005.
• Erşahin, Seyfettin. “Türkistan’da İslâmiyet Çalışmalarında Bakış Açısı Sorunu”. Orta Asya’da İslam Temsilden Fobiye, ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 1/437-458. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2012.
• Fayzul-Furkon. çev. Hasan Tahsin Feyizli, Özbekçeye çev. Mirzo Kencabek vd. Taşkent: Mâverâünnehir Yayınları, 2007.
• Günay, İlhami. Başlangıcından Bugüne Kur’an’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Husainov, Anvarmirzo. “Қуръони Карим Маъноларининг Ўзбек ва Рус Тилларига Адабий-Назмий таржимаси”. YouTube. Yayın Tarihi 01 Ağustos 2020, 00:00-19:08. https://www.youtube.com/watch?v=Cyci45pxPlM
• Husainov, Anvarmirzo. “Қуръони карим маъноларининг ўзбек тилига таржима қилиниши тарихи”. YouTube. Yayın Tarihi 04 Ağustos 2020, 00:00-30:52. https://www.youtube.com/watch?v=zOnVQHdr5xs&t=1503s
• Husainov, Anvarmirzo. “Қуръони карим маъноларининг ўзбек тилига таржима қилиниши тарихи оҳирги қисми”. YouTube. Yayın Tarihi 08 Ağustos 2020, 00:00-23:59. https://www.youtube.com/watch?v=4z5jlNE06CY
• İnan, Abdülkadir. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961.
• İslamnuri, “Tafsir ul Furkon”. Erişim 31 Ekim 2022. https://www.islamnuri.com/quron/tafsir.
• İsmoilov, Zokircon. “Din Kayğusida Ötgan Umr”. Muhammadga (sallollohu alayhi va sallam) Sodik Muhammad Sodik, ed. Ahmad Muhammad Tuesun. 23-30. Taşkent: Hilal-Neşir Neşriyatı, 2018.
• Kelam, Cemal. “Camol Kamol Bilan Suhbat” (Görüşmeci: Abdulla İskandar, Ses Kaydı, Görüşme 15 Ekim 2013) https://www.ozodlik.org/a/25137493.html
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyat Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• “Kur’on Naşri – Tarihiy Hodisa”. Şark Yuldizi 7 (1990), 167-170.
• “Kur’on Tarjimasi Hususida”. Şark Yuldizi 5 (1990), 170.
• Kur’oni Karim Manolarining Tarjimasi va Tafsiri. çev. Abdülaziz Mansur. Taşkent: Taşkent İslam Üniversitesi Yayınları, 2004.
• Kur’oni Karim Oyatlari Mazmun-Ma’nosining Özbekça İzohli Tarcimasi. çev. Azizhoca İnoyatov– Gani Zikrillaev. Taşkent: Hilal-Neşir Yayınları, 2022.
• Kur’oni Karim Oyatlarining İzohli Tarjimasi. çev. Şeyh Muhammadcon Mullo Rustam oğlu. Taşkent: Mâverâünnehir yayınları, 2006.
• Kur’oni Karim Özbekça İzohli Tarjima. çev. Alouddin Mansur. Bişkek: Kur’oni Karim Örganiş İlmi Markazi, 2004.
• Kur’oni Karim Tarcima va İlmiy-Tarihiy İzohlar. çev. Mutallib Usmonov vd. Taşkent: Fen Yayınları, 2004.
• Kur’oni Karim va Özbek Tilidagi Ma’nolari Tarcimasi. çev. Muhammed Sadık Muhammed Yusuf. Taşkent: Hilal-Neşir Neşriyatı, 2008.
• Kur’onnoma. çev. Olimcon Boriyev. Taşkent: Kamalak-Press, 2019.
• Mansur, Alouddin. Kur’anı Azim Muhtasar Tefsiri. 1. Cilt. Taşkent: Şark Neşriyat Taşkent, 2020.
• Mertoğlu, M. Suat. “Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Kur’an ve Tefsir Literatürüne Toplu Bir Bakış -Birincil Eserler ve Onlara Dair İncelemeler-”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 9-66.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Emin. İslomga Bağişlangan Umr. Taşkent: Hilal-Neşir Yayınları, 2016.
• Muhammed Yusuf, Muhammed Sadık. Tefsiri Hilâl. 3,4,6. Ciltler. Moskova: Hilal-Neşir Yayınları, 2016.
• Nevşahi, Arif. “Ya‘kûb-i Çerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/281-282. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Obidov, Rahmatulla. Örta Osiyo Olimlarining Tafsir Sohasidagi Hizmatlari. Taşkent: Taşkent İslam Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yapılmış Kur’an Tercümeleri”, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, ed. Ömer Kara - Muhammed Abay. 517-558. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2010.
• Sağol, Gülden. Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Saidova, Gulnoza. “Ya’kub Çarhiy”, Buyuk Yurt Allomalari, ed. Ubaydulla Uvatov. Taşkent: Özbekistan Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Solih, Muhammad. “Camol Kamol: Kur’oni Karim Hakikati va Uning Kismati”. Facebook. 05 Haziran 2018, 06:35. Erişim 02 Kasım 2022. https://m.facebook.com/239104592863100/posts/1711411152299096/?_se_imp=0bVGvEEAZDoWZGtwC
• Tabaklar, Özcan - Boltabayev, Saidbek. “Çağatayca Mevahib-i Aliyye (Tefsir-i Hüseynî) Tercümesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 57/57 (2017), 237-258.
• Tercüme-i Tefsir-i Taberî. ed. Habib Yağmaî. 1. Cilt. Tahran: İntişarat-i Tus, 1937.
• Üşenmez, Emek. Eski Kur'an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Usmonov, İbrohimjon – Saidova, Gulnoza. Yaqub Charhiy Tafsirining Turkiy Tarjimasi. Taşkent: Fen Yayınevi, 2010.
• Üşenmez, Emek. “XVI. Yüzyıl Doğu Türkçesi İle Yazılmış Bir Kuran Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakub-i Çerhî (H.993/M. 1585)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3/1 (2014), 167-190.
• Yahaghi, Muhammed Cafer. “İlk Dönem Farsça Kur’an Tercümelerine Giriş”. çev. Mustafa Özel. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14/1 (2010), 399-403.
• Zeki Velidi Togan, “Londra ve Tahran’daki İslâmî Yazmalardan Bazılarına Dair”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 3/1-2 (1959-1960), 133-160.