Kelâmda Hikmet Teorileri ve Hikmet-İlahî Fiil İlişkisi

Yıl 2023, Cilt: 53 Sayı: 1, 1 - 20, 30.06.2023

Hasan Cansız

https://doi.org/10.51121/akif.2023.29

Öz

Bu çalışmada, Mu‘tezile, Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye mezheplerinin hikmet mefhumuna yaklaşımları ve bu yaklaşımların ilahî fiillerin kapsamını tespit için kullanma eğilimleri incelenmiştir. Hikmet, dinin gelişiyle Müslümanların anlam dünyasına girmiş bir mefhumdur. Bu mefhum, özgün bir disiplin olan Kelâm ilminde ilahî fiilleri çözümleme bağlamında kullanılmış, hatta ilahî fiillerin kapsamına ilişkin tartışmalarda başat rol üstlenmiştir. Bu kavramı her mezhep kendi teorik yaklaşımına uygun şekilde tanımlamayı tercih etmiştir. Mu‘tezile hikmetin şahitteki tecrübeden hareketle kula yönelik fayda bağlamında anlaşılması gerektiğini savunmuş ve hikmeti tespit edilemeyen fiillerin Allah’a nispet edilemeyeceğini iddia etmiştir. Bu yaklaşıma aksülamel olarak Eş‘arîler ilahî fillerdeki hikmeti, meydana gelen fiilin ilahî iradeye uygunluğu olarak kabul etmeyi tercih etmiş ve hikmetin rasyonel değerlendirmeye konu olmayacağını savunmuştur. Onların bu yaklaşımının temel nedeni ilahî fiillerin illet içermesi konusunda taşıdıkları kaygıdır. Ancak bu tutum hikmetin açıklanamaz bir olgu olarak kabul edilmesi nedeniyle anlamını yitirmesi sonucunu doğurmuştur. Mâtürîdîler ise bu iki teoriyi daha dengeli bir noktada buluşturmayı denemiş ve hikmeti övülmeye değer sonucu olan fiillerin sıfatı olarak kabul ederek hem aklı Mu‘tezile’nin aksine ilahî fiillere hâkim bir konuma yükseltmemiş hem de sınırlarını vurgulamak kaydıyla ilahî fiillerin kapsam ve anlamını tespit konusunda akla gereken önemi vermiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hikmet, İlahî Fiiller, Fayda, İrade

Teşekkür

Bu makale, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Prof. Dr. Süleyman TOPRAK danışmanlığında hazırladığımız ve 2014 yılında savunduğumuz “İlahi Fiillerde Hikmet” başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

Ḥikma Theories in Kalām and the Relation Between Ḥikma and Divine Act

Öz

This article examines the approaches of the Muʿtazila, As̲h̲ʿariyya and Māturīdiyya sects to the concept of ḥikma (wisdom) and their tendency to use it to determine the scope of divine acts. Ḥikma is an intrinsic concept of the Muslim worldview since the advent of religion. This concept has been used in Kalām (Islamic theology) to analyze divine acts, and has played a leading role in discussions about the scope of it. Sects defined ḥikma in accordance with their theoretical approaches. The Muʿtazila defined it in terms of benefit to the man based on qiyās al-ghāʾib ʿalā al-shāhid and claimed that wisdomless acts could not be attributed to God. Contrarily, the As̲h̲ʿariyya defined ḥikma in the divine act as the conformity of the act to the irāda (divine will) and argued that ḥikma would not be subject to rational evaluation. The main reason behind this approach is the concern about the ʿilla (causation) of divine acts. This approach resulted in the loss of meaning of ḥikma as it was considered inexplicable. Māturīdiyya, on the other hand, tried to bring these two theories together at a more balanced point. They defined ḥikma as an attribute of acts with praiseworthy results. Contrary to Muʿtazila, this approach prevents reason to dominate over divine acts. On the other hand, contrary to As̲h̲ʿariyya, acknowledges its abilities in its proper limits to comprehend the scope and wisdom of divine acts.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Ḥikma, Divine Acts, Benefit, Divine Will

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur‘âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1996.
• Âmidî, Seyfeddin. Ebkâru’l-efkâr fî usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Bâkıllânî, Kadı Ebu Bekir Muhammed b. et-Tayyib. Temhîdü’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. ‘İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesti’l-Kütübü’s-Sekâfiyye, 1987.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafur Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 3. Basım, 1984.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebü’l-Me‘âlî. el-İrşâd ilâ kavâtı‘ı’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. thk. Muhammed Yusuf Mûsâ ve Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çelebi, İlyas. “Klasik Bir Kelâm Problemi: Hüsün-Kubuh”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16-17 (1998-1999), 55-121.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. thk. Fevkıye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1977.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. el-Lüma‘ fi’r-red alâ ehli’z-zeyği ve’l-bida‘. thk. Hammûde Gurâbe. b.y.:Matba‘atü Mısr Şeriketü Müsâhemeti Mısriyye, 1955.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Hikme fî mahlûkâtillah. thk. Muhammed Reşîd Kabbânî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, 1978.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. thk. İbrahim Agah Çubukçu ve Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1962.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî ve İbrahim Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-‘Âlemi li’l-Matbu‘ât, 1988.
• Hasen el-Basrî. “Risale fi’l-kader”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. thk. Muhammed ‘İmare. 1/81-93. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-İntisâr ve’r-red ‘alâ İbni’r-Râvendî el mülhid. thk. Henrik Samuel Nyberg. Kahire: Mektebetü’d-Dâri’l-‘Arabiyye li’l-Kitâb, 2. Basım, 1993.
• İbn Düreyd, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretü’l-luga. thk. Remzi Münir Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân. el-Mevâkıf fî ‘ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. haz. Sabri Hizmetli. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl IV (Ru’yetü’l-bârî). thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl V (el-Fırak gayru’l-İslâmiyye). thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1958.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl VI-I (et-Ta‘dîl ve’t-tecvîr). thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl VI-II (el-İrâde). thk. Mahmud Muhammed Kasım. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl XI (et-Teklîf). thk. Muhammed Ali en-Neccâr ve Abdülhalîm en-Neccâr. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl XIV (el-Aslah İstihkâku’z-zem et-Tevbe). thk. Mustafa es-Sekkâ. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1965.
• Kâdî Abdülcebbâr. “el-Muhtasar fî usûlü’d-dîn”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. thk. Muhammed ‘İmare. 1/161-253. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1971.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 1988.
• Kaya, Sibel. İlâhî Fiillerde Zorunluluk -Vücûb Alellah-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansur. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. İstanbul-Beyrut: İrşad Kitap Yay. ve Dâru Sâdır, 2001.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. et-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. thk. Cîbullah Hasan Ahmed. Kahire: Daru’t-Tıbâ‘ati’l-Muhammediyye, 1986.
• Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. Tabsıratü’l-edille fî usûlü’d-dîn I. thk. Claude Salamé. 2 Cilt. Dımeşk: Ma‘hedü’l-‘İlmî el-Fransî li’d-Dirâseti’l-Arabiyye, 1990.
• Oral, Osman. “Mâtürîdî’de Akıl ve Yaratılış Hikmeti”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2015), 139-158.
• Öğük, Emine. “İslâm Düşüncesinde Şer/Kötülük Probleminin İzahına Katkı Sağlayan Etkili Öğreti: Hikmet”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2015/1), 11-37.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Yayınları, 2001.
• Özervarlı, M. Sait. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/511-514. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Pezdevî, Ebu’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2003.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulemâ ve’l-hukemâ ve’l-mütekellimîn. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Sâbûnî, Nureddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İsam Yayınları, 2012.
• Şehristânî, Ebü'l-Feth Tacüddin Muhammed b. Abdilkerim b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emîr Ali Mehnâ ve Ali Hasan Fâ‘ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 3. Basım, 1993.
• Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Ali Amâsî. Nazmü’l-ferâid ve cem‘u’l-fevâid fî beyâni’l-mesâil elletî veka‘a fîhe’l-ihtilâf beyne’l-Mâtürîdiyyeti ve’l-Eş‘ariyyeti fi’l-akâidi me‘a zikri edilleti’l-ferîkayn. Mısır: Matbaatü’l-Edebiye, 1317.
• Toprak, Süleyman. “İnsanın Fiilleri Konusunda Matüridî ve Eş‘arî Arasındaki İhtilaf”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1990), 165-186.
• Yaman, Hikmet. The Concept of Hikmah in Early Islamic Thought. Massachusetts: Harvard University, The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Doktora Tezi, 2008.
• Yüksel, Emrullah. “İlahi Fiillerde Hikmet”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1988), 43-76.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-İ‘lâm, 1998.