NATURALIST BIRDS IN TURKIC ARCHITECTURAL ORNAMENTATION

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 22, 153 - 169, 30.09.2020

Şenay Alsan , Ayşe Sezaver

https://doi.org/10.31126/akrajournal.659999

Cited By: 1

Öz

Turkic people were among the long-established nations of the world and lived across a vast geographical area. Turkic people who had a nomadic type of societal life generally lived on live stock farming. Animal style of art came into play in communities which had nomadic lifestyle in Central Asian steppes. In Central Asian traditions, animal style of art encountered us as the point of departure of bird descriptions. In association with Shamanism which was the belief system of steppe culture, it was believed that birds offered protection. Steppe animal cult appeals to the Turkish nomadic spirit. In conjunction with Sky God (Tengri) belief, Turkic communities in Central Asia acknowledged that the bird acted as the representative of Tengri and served as the symbol of goodness, abundance, power and heroism. Especially the eagle signifies the sovereignty in Turkish mythology. Under the influence of their religious beliefs and the geographical area which they inhabited, Turkic people who lived on steppes bequeathed crucial works of art in which animal style was utilized. In Turkic art, bird figure was applied to the plaster, stone and tile in structures such as palaces, fortresses, madrasas, shrines and mosques. In the article, before analyzing the bird figure in Turkic architectural ornamentation art, the focus was placed on symbolism of bird and the place, meaning and descriptions of bird across from Central Asia to Anatolia. The aim of the study is to examine the bird figure which is one of the naturalist animal motifs set out to be used more rarely after conversion to Islam and to highlight its place and importance in Turkic architectural ornamentation. While the relevant literature was being reviewed, the situation determination of examples was made by analyzing articles and researches composed on different dates.

Anahtar Kelimeler

naturalist birds, animal symbolism, architecture, mythology

TÜRK MİMARİ SÜSLEME SANATINDA NATÜRALİST KUŞLAR

Öz

Türk mimari süsleme sanatında kuş figürünü incelemeden önce, kuş sembolizmi ve mitolojideki yeri üzerinde durulmuştur. Orta Asya geleneklerinde hayvan üslubu, totemizm; kuş tasvirlerinin çıkış noktası olarak karşımıza çıkmaktadır. Bozkır hayvan kültü, Selçukluların göçebe ruhuna hitap eder. Uygurlarda, Göktürklerde, Altaylarda yırtıcı kuşlar, adaleti simgelemektedir. Kartal, mitolojide hükümdarlığı ifade etmektedir. Şamanizm ile ilişkilendirerek kuşların koruyuculuğuna inanılmaktadır. Orta Asya’da ki Türk toplulukları; Gök Tanrı inancı ile bağlı olarak, kuşu Tanrının temsilcisi olarak kabul etmişlerdir. Türk toplumunda kuş figürü genel olarak iyilik, bereket, güç, kahramanlık sembolü olarak, Orta Asya Türklerinden günümüze ulaşan pek çok tasvirde uygulanmıştır. Bozkır topraklarında yaşayan Türkler dini inanışları, yaşadıkları coğrafyanın etkisi ile önemli eserler sergilemişlerdir. Türk Sanatında kuş figürü saray, kale, medrese, mezar, türbe ve cami gibi yapıtlarda alçı, seramik, taş, çini ve ahşap üzerine işlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

natüralist kuşlar, hayvan sembolizmi, mimari, mitoloji

Kaynakça

• Akmaydalı, Hüdavendigar (1985). ‘’Niğde Sungurbey Camii’’, Vakıflar Dergisi, S.19, s.147-179.
• Alp, K. Özlem (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara: Eflatun Yayınevi, 1. Baskı.
• Aral, Beyza (2012). ‘’Kültigin’in Heykel Başındaki Yırtıcı Kuş Tasvirinin Mahiyeti Hakkında’’, Sosyal Bilimler, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Bahar 2012, İstanbul, S.5, s.29-38.
• Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Arık, Rüçhan - Oluş (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beyliker Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Aslanapa, Oktay (1966). ‘’Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri’’, Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, yayınları: 19. Seri: I, Sayı; A2, s.5-25.
• Beyazıt, Mustafa (2006). ‘’Ak Han Bezemelerinin Orta Asya Kültürü ile Bağlantısı’’, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, s.67-89.
• Bülbül Sevil, Sezgin Aybuke Ceyhun, Kara Serpil (2016). ‘’Osmanlı Mutfak Kültürü’nde Yemek Kapları: İznik Çok Renkli Seramik Örnekleri’’, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 8, s. 2373-2389.
• Çeşmeli, İbrahim (2015). ‘’Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Sayı:4. s.67-80.
• Çorahlı, Başak (2012). ‘’Çini ve Seramiklerde Tavus Kuşu Figürü’’, Sosyal Bilimler, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sonbahar 2012, İstanbul, S.6, s.7-16.
• Çoruhlu, Yaşar (1993). ‘’İslamiyetten Önce Türk Sanat'ında Hayvan Mücadele Sahneleri’’, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar. Güner İnal'a Armağan. Ankara: H.Ü. Edebiyat Fakültesi, s.117-141.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı.
• Çoruhlu, Yaşar (2007). ‘’Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, s.271-306.
• Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. baskı
• Erdem, Mine (2017). ‘’Architectural Tiles of the Karamanids Decorated With Animal Figures’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sayı:7, s.161-170.
• Görür, Muhammet (2002). ‘’Beylikler Dönemi Mimarisinde Figürlü Süsleme’’, Türkler, Ankara, C.8, s.55- 61.
• Meriçboyu, Yıldız (1981). ‘’Figürlü Bir Selçuklu Kasesi’’, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Cilt, Sayı 9 - 10, s.197 – 214.
• Mimiroğlu, İlker Mete (2007). ‘’Sahip Ata Camii Mihrabındaki Lüster Çiniler’’, Konya Kitabı X Uluslararası Türk Sanatı ve Arkeolojisi Sempozyumu Rüçhan Arık M. Oluş Arık'a Armağan, Konya: Konya Ticaret Odası Dergisi, s.463,471.
• Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı.
• Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125. s. 25-36.
• Öney, Gönül, (1971). ‘’Bizans Figürlerinde Anadolu Selçuk Etkisi’’, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III’den ayrı basım, Ankara: Güven Matbaası, s. 91-118.
• Öney, Gönül (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 3.Baskı.
• Özkan, Haldun (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 1154, Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No: 2, Araştırmalar Serisi No: 2.
• Roux, Jean-Paul (2011). Eski Türk Mitolojisi, Ankara: Bilgesu.
• Şişci, Funda (2018). ‘’ Türk Mitolojisinde Güvercin Motifi ve Çağdaş Türk Resminde Temsili’’, Ankara: İdil Dergisi cilt:7, sayı: 41, s.47-53.
• Görsel 1: Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı, s.592.
• Görsel 2: Aral, Beyza (2012). ‘’Kültigin’in Heykel Başındaki Yırtıcı Kuş Tasvirinin Mahiyeti Hakkında’’ Sosyal Bilimler, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Bahar 2012, İstanbul, S.5, s.30.
• Görsel 3: Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, s.401.
• Görsel 4: Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, s.401.
• Görsel 5: Esin, Emel (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, s.404.
• Görsel 6: Çeşmeli, İbrahim (2015). ‘’Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Sayı:4. s.79.
• Görsel 7: Çeşmeli, İbrahim (2015). ‘’Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Sayı:4. s.79.
• Görsel 8: Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125.
• Görsel 9: Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125.
• Görsel 10: Öney, Gönül, (1971). ‘’Bizans Figürlerinde Anadolu Selçuk Etkisi’’, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III’den ayrı basım, Ankara: Güven Matbaası.
• Görsel 11: Beyazıt, Mustafa (2006). ‘’Ak Han Bezemelerinin Orta Asya Kültürü ile Bağlantısı’’, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, s.87.
• Görsel 12: Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125.
• Görsel 13: Öney, Gönül (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 3.Baskı, s.88.
• Görsel 14: Çorahlı, Başak (2012). ‘’Çini ve Seramiklerde Tavus Kuşu Figürü’’, Sosyal Bilimler, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sonbahar 2012, İstanbul, S.6, s.13.
• Görsel 15: Öney, Gönül (1992), Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 3.Baskı, s.66.
• Görsel 16: Özkan, Haldun (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 1154, Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No: 2, Araştırmalar Serisi No: 2, s.215.
• Görsel 17: Özkan, Haldun (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 1154, Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No: 2, Araştırmalar Serisi No: 2, s.215.
• Görsel 18: Özkan, Haldun (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 1154, Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No: 2, Araştırmalar Serisi No: 2, s.215.
• Görsel 19: Özkan, Haldun (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 1154, Güzel Sanatlar Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No: 2, Araştırmalar Serisi No: 2, s.215.
• Görsel 20: Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125.
• Görsel 21: Şişci, Funda (2018). ‘’Türk Mitolojisinde Güvercin Motifi ve Çağdaş Türk Resminde Temsili’’, Ankara: İdil Dergisi cilt:7, sayı: 41, s.49.
• Görsel 22: Görür, Muhammet (2002). ‘’Beylikler Dönemi Mimarisinde Figürlü Süsleme’’, Türkler, Ankara, C.8, s.58.
• Görsel 23: Görür, Muhammet (2002). ‘’Beylikler Dönemi Mimarisinde Figürlü Süsleme’’, Türkler, Ankara, C.8, s.59.
• Görsel 24: Görür, Muhammet (2002). ‘’Beylikler Dönemi Mimarisinde Figürlü Süsleme’’, Türkler, Ankara, C.8, s.59.
• Görsel 25: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 26: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 27: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 28: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 29: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.88.
• Görsel 30: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 31: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 32: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 33: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 34: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 35: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 36: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 37: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 38: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 39: Meriçboyu, Yıldız (1981). ‘’Figürlü Bir Selçuklu Kasesi’’, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Cilt, Sayı 9 - 10, s.213.
• Görsel 40: Arık, Rüçhan - Oluş (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beyliker Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları, s.207.
• Görsel 41: Çoruhlu, Yaşar (2007). ‘’Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, s.292.
• Görsel 42: Çoruhlu, Yaşar (2007). ‘’Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, s.293.
• Görsel 43: Çoruhlu, Yaşar (2007). ‘’Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, s.293.
• Görsel 44: Çoruhlu, Yaşar (2007). ‘’Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri’’, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, s.294.
• Görsel 45: Arık, Rüçhan - Oluş (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beyliker Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları, s.284.
• Görsel 46: Arık, Rüçhan - Oluş (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beyliker Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları, s.287.
• Görsel 47: Arık, Rüçhan - Oluş (2007). Anadolu Toprağının Hazinesi; Çini Selçuklu ve Beyliker Çağı Çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları, s.104.
• Görsel 48: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.192.
• Görsel 49: Arık, Rüçhan (2000). Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Görsel 50: Aslanapa, Oktay (1966), ‘’Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri’’, Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, yayınları: 19. Seri: I, Sayı; A2, s.19.
• Görsel 51: Aslanapa, Oktay (1966). ‘’Antalya Müzesinde Selçuklu Çinileri’’, Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, yayınları: 19. Seri: I, Sayı; A2, s.22.
• Görsel 52: Öney, Gönül, (1968). ‘’Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi’’, Belleten, Ankara: Türk Tarih Kurumu Cilt:XXXII. Sayı:125.
• Görsel 53: Erdem, Mine (2017). ‘’Architectural Tiles of the Karamanids Decorated With Animal Figures’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sayı:7, s.166.
• Görsel 54: Erdem, Mine (2017). ‘’Architectural Tiles of the Karamanids Decorated With Animal Figures’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sayı:7, s.166.
• Görsel 55: Erdem, Mine (2017). ‘’Architectural Tiles of the Karamanids Decorated With Animal Figures’’, Art – Sanat Dergisi, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sayı:7, s.165.
• Görsel 56: Bülbül Sevil, Sezgin Aybuke Ceyhun, Kara Serpil (2016). ‘’Osmanlı Mutfak Kültürü’nde Yemek Kapları: İznik Çok Renkli Seramik Örnekleri’’, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 8, s. 2380.
• Görsel 57: Bülbül Sevil, Sezgin Aybuke Ceyhun, Kara Serpil (2016). ‘’Osmanlı Mutfak Kültürü’nde Yemek Kapları: İznik Çok Renkli Seramik Örnekleri’’, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 8, s. 2380.