Kavramsal Bağlamda Şaman Teonimleri

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 27, 57 - 77, 16.05.2022

Fuzuli Bayat

https://doi.org/10.31126/akrajournal.1072096

Öz

Türk mitolojisinin başlıca özelliği onun şaman edisyonunda takdimidir. Şamanlar, Türk dinî-mitolojik sistemini mistik yapılı ilahlar dünyası ile yeniden oluşturdular. Onlar Türk kozmogonisini yenilemekle birlikte ona birçok ilaveler de getirdiler. Özellikle evrenin yaratı-lması, kozmik düzen, yüksek dereceli ruhlara, onların faaliyetlerine, bu ruhların sosyal yapıları-na, karşılıklı yardımlaşmalarına veya mücadelelerine ait konulara önem veren şamanlar örnek olarak gösterilebilir. Mit, insanlığın ortak bilincinin bir yansıması olduğundan evrensel niteliğe sahiptir. Mitleri diğer anlatı türlerinden ayıran en önemli özellik mit metninin kutsallığı ve inançsal işlevidir. Bu özellik farklı biçimlerde çeşitlense de özde değişmez. Bu bakımdan mitler her kavmin, her çağın özelliklerini, sosyal ve kültürel yapısını, inanç dünyasını ortaya koymaktadır. Etnik özellik ve coğrafi koşullar hiçbir koşulda göz ardı edilemez. Bu bağlamda Türk mitolojisi; Yunan, Mısır, Sümer, Kızılderili mitolojilerinden fark-lılık gösterdiği gibi, komşuları olan Çin, Moğol, Kore vb. mitolojilerden de ayrılır. Şamanların nesnelleştirdikleri ve adına iye dedikleri doğa olayları insanları bir harmoni içine almakla yaşamı düzenlemekte; nesneler, varlıklar arasında denge kurmaktadır. Şaman mitolojisi genel olarak metin bağlamında folklorik özellik taşımaktadır. Yapılan tüm şiirsel dualar, sözlü veriler ruhlara odaklanmıştır. Bu ruhlar şamanın yardımcıları, ordusu, koruyucuları veya şamanın başvurduğu doğa iyeleridir. Bu yazıda şamanik kültür taşıyıcılarının uzun yıllar deforme edilmiş, ancak temel öğelerini koruyabildikleri mitolojik teonimleri araştırma konusu olacaktır.

Anahtar Kelimeler

mitoloji, şaman teonimleri, ruhlar dünyası, koruyucu varlıklar, doğa iyeleri

Shaman Theonims ın Conceptual Context

Öz

The main feature of Turkish mythology is its presentation in the shaman edition. Shamans reconstituted the Turkish religious-mythological system with the mystical world of theonims. By renewing the Turkish cosmogony, they brought many additions to it. Particular attention was paid to the creation of the universe, the cosmic order, the higher spirits, their activities, the social structures of these spirits, their mutual aid or struggle. Since myth is a reflection of the collective consciousness of humanity, it has a universal character. The most important feature that distinguishes myths from other narrative types is the sanctity of the myth text and its religious function. Although this feature may vary in different forms, it is essentially unchanging. In that respect, myths reveal the characteristics, social and cultural structure, world of belief of every tribe, every age. In any case, ethnic characteristics and geographical conditions cannot be ignored. In this context, Turkish mythology differs from Greek, Egyptian, Sumerian, and Native American mythologies, as well as its neighbors China, Mongol, Korea, etc. it also differs from mythologies. The natural events that the shamans objectify and call "possessions" organize life by bringing people into harmony and establishing a balance between objects and beings. Shaman mythology is generally folkloric in the context of the text. All the poetic prayers, verbal data are focused on the spirits. These spirits are the shaman's helpers, army, protectors, or nature possessors to whom the shaman appeals. This article will be the subject of researching the mythological theonims of shamanic culture carriers, which have been deformed for many years but preserved their basic elements.

Anahtar Kelimeler

mythology, shamanic theonims, spirit world, guardian beings, nature possessors

Kaynakça

• Alekseev, Nikolay Аlekseyeviç (2008). “Тraditsionnıe Religioznıe Verovaniya Тyurko-yazıçnıh Narodov Sibiri”, Etnografiya i Folklor Narodov Sibiri. Nauka, s. 215-400. Nobosibirsk.
• Alles, Gregory D. (2005). “Homo religious”, Encyclopedia of Religion. Second Edition, Lindsay Jones Editor in Chief. Vol. 6. Thomson Gale, s. 4110-4111. New York.
• Anohin, Аndrey Viktoroviç (1924). Маterialı pо Şаmanstvu u Аltaytsev. İzdatelstvo RAN. Leningrad.
• Armstrong, Karen (2017). Mitlerin Kısa Tarihi. çev. D. Şendil, Alfa Yayınları, İstanbul.
• Barthes, Roland (1957). Mythologies. Éditions du Seuil. Paris.
• Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi. Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi, C. 1. Ötüken Yayınevi. İstanbul.
• Bayat, Fuzuli (2010). Mitolojiye Giriş. 3. bs. Ötüken Yayınevi, İstanbul.
• Burhanizm. Dokumentı i Materialı (1994). Sost. N. A. Maydurova. çev. 1-2. Gorno- Gorno-Altayskiy Gosudarstvennıy Universitet. Altaysk.
• Butanaev, Viktor Yakovleviç (2003). Burhanizm Tyurkov Sayano-Altaya. İzd-vo Ha-kasskogo Gosudarstvennogo Universiteta im. N. F. Katanova. Abakan.
• Campbell, Joseph (2004). Yaratıcı Mitoloji. Tanrının Maskeleri IV. çev. K. Emiroğlu. Islık Yayınları, İstanbul.
• Cassirer, Ernst (1953). Language and Myth. Translated. S. K. Langer. Dover Publications Inc, New York.
• Frog (2018). “Myth”, Humanities, Vol. 7, No 14, s. 1-39.
• Funk, Dmitriy Anatolyeviç (1995). “Mаterialı A. V. Anohina pо Şоrskomu Şamanizmu”, Şamanizm i Rannie Religioznıe Predstavleniya. K 90-летию d-rа İst. Nаuк, Prof. L. P. Pоtаpоvа: Sbornik Statey. Otv. Red. D. A. Funk. Moskova: İEA RAN, s. 180–206.
• Funk, Dmitriy Аnatolyeviç (2005). Мirı Şamanov i Skaziteley. Moskova: İEA RAN Nаuка.
• Gardner, Ernest A. (1981). “Mythology”, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol. IX, Ed. James Hastings, New York: The Scolar Press Ilkley, s. 117-121.
• Gaster, Theodor H. (1984). “Myth and Story”, Sacred Narrative, Readings in the Theory of Myth. Ed. Alan Dundes. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press, s. 110–136.
• Hendy, Andrew Von (2002). Modern Construction of Myth. Bloomington: Indiana Univer-sity Press.
• Homuşku, Olga Matpaevna (2005). Religiya v Kulture Harodov Sayano-Altaya. Moskova: İsd-vo RAGS.
• Honko, Lauri (1972). “The Problem of Defining of Myth”, Haralds Biezais ed. The Myth of the State, Scripta Instituti Doneriani Aboensis. No.6, Stockholm, s. 7-19.
• Hooke, Samuel Henry (1993). Ortadogu Mitolojisi. Mezopotamya Mısır Filistin Hitit Mu-sevi Hristiyan Mitosları. Çeviren A. Şenel. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Hvastunova Yuliya Viktorovna (2018). “Sovremennoe Tengrianstvo (Na Primere Versii Tengrianstva V. A. Sata v Respublike Altay)”, Colloquium Heptaploremes, № 5.
• Karaşev A. (2017). “Rıtsar Tengri. Kakova Tsena Svobodı Pod Nebesvodom? Ç. 1”, Novıe Litsa Gazeta, № 28, 20 Oktyabrya.
• Karunovskaya, Lidiya Eduardovna (1935). “Predstavleniya Altaytsev о Vselennoy: Маterialı к Altayskomu Şamanstvu”, Sоvetskaya Etnografiya, № 4–5. s. 160–183.
• Katanov, Nikolay Fyodroviç (1907). “Nаreçiya Uryanhaytsev (Soyotov), Аbakanskih Таtar i Karаgаsоv. Текstı, Sоbrannıe i Perevedyonnıe N. F. Каtаnоvım”, Obraztsı Narodnoy Literaturı, İzdannıe V. V. Rаdlovım. Ç. 9. SPb.
• Kleşev, Vyaçeslav Aydınoviç (2006). Sоvremennaya Narodnaya Religiya Аltay-Кiji. Avtoreferat Kаndidatskoy Dissertatsii. Tomsk, https://www.Dissercat.Com/Content/Sovremennaya-Narodnaya-Religiya-Altai-Kizhi.
• Lvova, Eleonora Lvovna; Окtyabrskaya, İrina Vyaçeslavovna; Sagalayev, Аndrey Маrkoviç (1990). Тraditsionnoye Мirovozreniye Тyurkov Yujnoy Cibiri. Znak i Ritual. Novosibirsk: Nauka.
• Malinowski, Bronislaw (1998). İlkel Toplum. Çeviren H. Portakal. İstanbul: Öteki Yayınevi.
• Malsagova, Маdina İzrailovna (2011). Теоnimiçeskaya Leksika kak Sistema (Nа Маteriale Hudojestvennıh Tekstov). Nazran: ООО Piligrim.
• Muytuyeva, Valentina Aleksandrovna (2004). Тraditsionnaya Religiozno-Мifologiçeskaya Каrtina Мira Аltaytsev. Gorno-Аltaysk: RİO GAGU.
• Oynotkinova, Nadejda Romanovna (2019). “O Proishojdenii Nekotorıh Teonimov Şamanskogo Panteona Аltaytsev”, Voprosı Onomastiki. Т. 16. 2019, № 1, s. 201-202.
• Popov, İgor N. (2016). “Tyurko-Mongolskie Religii (Tengrianstvo)”, Spravoçnik Vseh Religioznıh Teçeniy i Obyedineniy v Rosii. Moskova.
• Potanin, Grigoriy Nikolayeviç (1883). Оçerki Sever-Zapadnoy Mongolii. Vıp. IV. Маterialı Etnografiçeskie. SPb: Тipografiya V. Кirşbauma, v d. М-vа Finansov, nа Dvortsovoy Ploşadi.
• Potapov, Leonid Pavloviç (1991). Аltayskiy Şamanizm. Leningrad: Nаuка.
• Reformatskiy, Aleksandr Aleksandroviç (1996). Vvedenie v Yazıkovedenie. Моskova: Аspent Press.
• Ricoeur, Paul (1976). Interpretation Theory. Discourse and the Surplus of Meaning. Fox Worth: Texas Christian University Press.
• Siikala, Anna-Leena (2002). Mythic Images and Shamanism. A Perspective on Kalevala Poetry. FF Communications 280. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica.
• Siikala, Anna-Leena (2012). “Myths as Multivalent Poetry. Three Complementary Approaches”, Mythic Discourses. Studies in Uralic Traditions. Edited by Frog, Anna-Leena Siikala and Eila Stepanova. Helsinki: Finnish Literature Society, s. 17-39.
• Sаgаlаyеv, Аndrey Маrkoviç (1984). Мifologiya i Verovaniya Altaytsev. Tsentralno-Aziatskie Vliyaniya. Novosibirsk: Nаuка.
• Tarzia, Wade (2011). “Mythology”, Storytelling an Encyclopedia of Mythology and Folk-lore. Volume 1-3. Edited by Josepha Sherman. New York: M. E. Sharpe, Inc.
• Verbitskiy, Vasiliy İvanoviç (1893). Аltayskie İnarodtsı: Sbornik Etnografiçeskih Statey I İssledovaniy Altayskogo Missionera, Protoieriya V. İ. Verbitskogo. Моskova: T-vo Skoropeçatni А. А. Levenson.
• Ymayeva, Elizaveta Еrkinovna (2007). Uкаzatel Personajey Аltayskoy Мifologii. Gorno-Altaysk: RİO GAGU.
• Zubov, N. U. (1994). “Теоnimiya Drevnerusskaya”, Russkaya Onomastika i Оnоmastika Rossii: Slovar. Моskova: Şkola-Press.