Cumhuriyet’in Erken Dönem Dış Siyasa Uygulamalarında Gözlemlenen Kısıtlayıcı ve Kolaylaştırıcı Faktörler: Sistem, Devlet ve Birey Düzeylerinde Analiz

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 100. Yılında Cumhuriyet Özel Sayısı - 100. Yılında Cumhuriyet Özel Sayısı, 218 - 235, 29.11.2023

Baybars Öğün

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1328138

Öz

Bu çalışma, Cumhuriyet’in erken döneminde Türkiye’nin dış siyasasını incelemektedir. Çalışmanın araştırma sorusu, iki dünya savaşı arası dönemdeki Türk dış siyasa uygulamalarını etkileyen faktörlerin neler olduğuna yöneliktir. Çalışmanın alt araştırma sorusu ise dış siyasa uygulamalarına hangi faktörlerin kısıtlayıcı ve hangi faktörlerinse kolaylaştırıcı etki yaptığını sorgular. Dış siyasanın tasarlanması veya karar alma süreçleri ile uygulama aşaması ayrımı yapılarak sadece uygulamalara odaklanılacaktır. Dış siyasa kararlarının nasıl ve hangi süreçlerde alındığıyla ilgilenilmemektedir. Bunun yanında Türkçe literatürde üzerinde ayrıntılı olarak durulmayan, kısıtlayıcı ve kolaylaştırıcı faktörler ayrımına gidilecektir. Makalede analitik-açıklayıcı metodoloji kapsamında, uluslararası politika çalışmalarında başvurulan klasik analiz düzeyleri kullanılacaktır. Sistem düzeyinde uluslararası politik sistemdeki çok kutuplu güçler dengesi ve Büyük Güçler’e coğrafi yakınlık; devlet düzeyinde Türkiye’nin siyasi, toplumsal ve ekonomik koşulları; birey düzeyinde ise Cumhuriyet’in erken döneminin “tek adamı” olan Mustafa Kemal Atatürk’ün liderlik özellikleri ve dış siyasaya yaklaşımı ele alınacaktır. Analiz düzeylerine göre çok sebepli bulgulara ulaşılmaktadır. İlgili dönem Türkiye’nin dış siyasa uygulamalarına sistem ve devlet düzeylerindeki faktörlerce kısıtlayıcı, buna karşılık sistem ve birey düzeylerindeki faktörlerce kolaylaştırıcı etkiler gözlemlenmektedir. Sistem düzeyi faktörlerin hem kısıtlayıcılık hem de kolaylaştırıcılık bağlamında daha belirleyici olduğu bulgusuna ulaşılmaktadır. Devlet düzeyi faktörlerin dış siyasa uygulamalarına yönelik kısıtlayıcı baskıyı artırmasına rağmen, birey düzeyi faktörlerin ise bu baskıyı belli ölçüde ortadan kaldırdığı sonucuna varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Erken dönem Cumhuriyet, Türk dış siyasası, analiz düzeyleri, kısıtlayıcı faktörler, kolaylaştırıcı faktörler

Constraining and Facilitating Factors Observed in the Foreign Policy Implementations of the Early Republic: Analysis at the System, State, and Individual Levels

Öz

This study examines Turkish foreign policy in the early Republican period. The study's research question is about the factors affecting Turkish foreign policy implementations in the period between the two world wars. The sub-research question asks which factors acted as constraints and which factors acted as facilitators. By distinguishing between foreign policy decision-making processes and the implementation phase, only the implementation phase will be focused on. In addition, a distinction will be made between constraining and facilitating factors, which has not been elaborated in the Turkish literature. Within the analytical-explanatory methodology, the study will use the classical levels of analysis in international politics. At the system level, the multipolar balance of power in the international political system and geographical proximity to the Great Powers; at the state level, the political, social, and economic conditions of the newly established state; and the individual level, the leadership qualities and diplomatic style of Mustafa Kemal Atatürk. The study reaches multi-causal findings. In the relevant period, Türkiye's foreign policy implementations were constrained by system- and state-level factors and facilitated by system- and individual-level factors. System-level factors are found to be more determinant in terms of both restrictiveness and facilitation. It is concluded that while state-level factors increase the restrictive pressure on foreign policy implementations, individual-level factors remove this pressure to some extent.

Anahtar Kelimeler

Early Republic, Turkish foreign policy, levels of analysis, constraining factors, facilitating factors

Kaynakça

• Ahmad, F. (2019). Bir Kimlik Peşinde Türkiye (6. Baskı). (S. C. Karadeli, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Akşin, A. (1991). Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Armaoğlu, F. (2007). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995 (16. Baskı). İstanbul: Alkım.
• Atatürk, M. K. (2005). Nutuk (3. Baskı). İstanbul: Alfa.
• Aydemir, Ş. S. (2011). Tek Adam: Mustafa Kemal, Cilt I: 1881-1919 (32. Baskı). İstanbul, Remzi Kitabevi, 2011.
• Aydın, M. (1999). Determinants of Turkish Foreign Policy: Historical Framework and Traditional Inputs. Middle Eastern Studies, 35(4), (Seventy-Five Years of the Turkish Republic) 152-186.
• Aydınlı, E. Kurubaş, E. ve Özdemir, H. (2015). Yöntem, Kuram, Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları. İstanbul: Küre Yayınları.
• Baba, G. ve Önsoy, M. (2016). Between Capability and Foreign Policy: Comparing Turkey’s Small Power and Middle Power Status. Uluslararası ilişkiler, 13(51), 3-20.
• Balcı, A. (2013). Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar. İstanbul: Etkileşim.
• Barlas, D. ve Güvenç, S. (2014). Türkiye’nin Akdeniz Siyaseti (1923-1939): Orta Büyüklükte Devlet Diplomasisi ve Deniz Gücünün Sınırları (B. Cezar, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Bayur, H. (1956). Kuvay-ı Milliye Devrinde Atatürk’ün Dış Siyasa ile İlgili Bazı Görüş ve Davranışları. Belleten, 20(80), 659-700.
• Bayülken, Ü. H. (1996). Atatürk İlkelerinin Türk Dış Politikasına Etkisi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 12(36), 891-909.
• Biltekin, G. (2022). Uluslararası İlişkilerde Soru Odaklı Araştırma ve Literatür. E. Aydınlı (Ed.). Uluslararası İlişkilerde Metodoloji içinde (ss. 21-40). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Çakmak, H. (Ed.). Türk Dış Politikası: 1919-2008. Ankara: Platin.
• Çelikpala, M. (2008). Sovyetler Birliği ile İlişkiler. H. Çakmak (Ed.). Türk Dış Politikası: 1919-2008 içinde (ss. 207-212). Ankara: Platin.
• Çomak, H. (2010). Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası’nın 21’inci Yüzyıl Çağdaş Türk Dış Politikası’na Kazanımları. H. Çomak (Ed.). 21. Yüzyılda Çağdaş Türk Dış Politikası ve Diplomasisi içinde (ss. 113-132). Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
• Demirci, S. (2023). Belgelerle Lozan: Taktik-Stratejik-Diplomatik Mücadele 1922-1923 (5. Baskı). (M. Moralı, Çev.). İstanbul: Alfa.
• Deringil, S. (2015). Denge Oyunu: İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası (6. Baskı). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Eroğlu, N. (2007). Atatürk Dönemi İktisat Politikaları (1923-1938). Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 23(2), 63-73.
• Goldstein, J. S. ve Pevehouse, J. C. (2015). Uluslararası İlişkiler (H. Özdemir, Çev.). Ankara: BB101.
• Gönlübol, M. (1992). Yurtta Barış Cihanda Barış, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 9(25), 9-26.
• Gönlübol. M. ve Sar, C. (1996). 1919-1938 Yılları Arasında Türk Dış Politikası. M. Gönlübol (Ed.). Olaylarla Türk Dış Politikası: (1919-1995) (9. Baskı) içinde (ss. 1-133). Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Gözen, R. (2009). İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe: Türkiye’nin Dış Politikası. Ankara: Palme Yayıncılık.
• Gürel, Ş. S. (2018). Tarihsel Boyutları İçinde Türk-Yunan İlişkileri 1821-1993. Ankara: İmge Kitabevi.
• Hale, W. (2013). Turkish Foreign Policy: Since 1774 (3rd Edition). London: Routledge.
• Hudson, V. M. (2016). Dış Politika Analizinin Tarihi ve Evrimi. S. Smith, A. Hadfield ve T. Dunne (Ed.). Dış Politika: Teoriler, Aktörler, Örnek Olaylar. N. Uslu (Çev.) içinde (ss. 13-34). İstanbul: Uluslararası İlişkiler Kütüphanesi.
• İşyar, Ö. G. (2013). Karşılaştırmalı Dış Politikalar: Yöntemler-Modeller-Örnekler ve Karşılaştırmalı Türk Dış Politikası (2. Baskı). Bursa: Dora.
• Keohane, R. O. (1969, Spring). Lilliputians’ Dilemmas: Small States in International Politics. International Organization, 23(2), 291-310.
• Kepenek, Y. ve Yentürk, N. (2005). Türkiye Ekonomisi (18. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Keyman, F. (2008). Atatürk ve Dış Politika Vizyonu. H. Çakmak (Ed.). Türk Dış Politikası: 1919-2008 içinde (ss. 155-162). Ankara: Platin.
• Kongar, E. (1999). 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı (16. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Mardin, Ş. (2013). Türkiye’de Toplum ve Siyaset (20. Baskı). İstanbul: İletişim.
• Mearsheimer, J. J. (2001). The Tragedy of Great Power Politics. New York: W. W. Norton & Company.
• Müezzinoğlu, E. (2018). İsmet Paşa’nın 1932 Sovyet Rusya Ziyareti. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(2), 249-260.
• Nye, J. S. ve Welch, D. A. (2011). Küresel Çatışmayı ve İşbirliğini Anlamak: Kurama ve Tarihe Giriş (2. Baskı). (R. Akman, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Oran, B. (2005a). TDP’nin Kuramsal Çerçevesi. B. Oran (Ed.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I:1919-1980 (11. Baskı) içinde (ss. 20-53). İstanbul: İletişim.
• Oran, B. (2005b). Dönemin Bilançosu (1923-1939). B. Oran (Ed.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (11. Baskı) içinde (ss. 241-257). İstanbul: İletişim.
• Oran, B. (2005c). Aferizm ve Aferistler kutusu. B. Oran (Ed.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (11. Baskı) içinde (ss. 246). İstanbul: İletişim.
• Oran, B. (2005d). TDP’nin Temel İlkeleri. B. Oran (Ed.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (11. Baskı) içinde (ss. 46-53). İstanbul: İletişim.
• Oran, B. (2005e). 1930 Serbest Fırka Olayı kutusu. B. Oran (Ed.). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980 (11. Baskı) içinde (ss. 248). İstanbul: İletişim.
• Organski, A. F. K. (1968). World Politics (2nd Edition). New York: Alfred A. Knopf.
• Ortaylı, İ. (2011). Avrupa ve Biz (8. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öztürk, F. (2008). Ekonomik İlişkiler. H. Çakmak (Ed.). Türk Dış Politikası: 1919-2008 içinde (ss. 229-235). Ankara: Platin.
• Papuççular, H. (2020). Türkiye ve Oniki Ada 1912-1947 (3. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Psomiades, H. J. (1972). The Diplomacy of Theodoros Pangalos 1925-1926. Balkan Studies, 13(1), 1-16.
• Singer, J. D. (1961, October). The Level-of-Analysis Problem in International Relations. World Politics. (The International System: Theoretical Essays), 14(1), 77-92.
• Soysal, İ. (1989). Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C. I (1920-1945) (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sönmezoğlu, F. (2004) Kurtuluş Savaşı Dönemi Diplomasisi. F. Sönmezoğlu (Ed.). Türk Dış Politikasının Analizi (3. Basım) içinde (ss. 83-98). İstanbul: Der Yayınları.
• Sönmezoğlu, F. (2019). Dış Politika Analizinde İç-Dış Faktör Önceliği Tartışması: Tarihsel Süreçten Kesitlerde Osmanlı/Türkiye Örnekleri. İstanbul: Der Yayınları.
• Süleymanoğlu-Kürüm, R. (2021). Uluslararası İlişkilerde Nitel Yöntemlerle Makale Yazımı: Vaka Analizi ve İncelikleri. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 42(Özel Sayı 1), 149-168.
• Şahin, G. (2022). “Kocatepe Ruhu”: Büyük Taarruz ve Başkomutan Meydan Muharebesi’nin Kazanılmasında Psiko-Sosyal Güç Faktörü Üzerine Bir Değerlendirme. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (100. Yılında Büyük Taarruz Özel Sayısı), 6, 97-112.
• Tuncer, H. (2021). Atatürk Döneminde Türk Dış Politikası. İstanbul: Sia Kitap.
• Tür, Ö. ve Salık, N. (2017). Uluslararası İlişkilerde ‘Küçük Devletler’: Gelişimi, Tanımı, Dış Politika ve İttifak Davranışları. Uluslararası İlişkiler, 14(53), 3-22.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi (1928). Atatürk’ün TBMM’nin Üçüncü Dönem İkinci Yasama Yılını Açış Konuşmaları. Tutanak Dergisi D. III, 5(2). https://www5.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/3d2yy.htm (Erişim Tarihi: 09.07.2023).
• Viotti, P. R., Kauppi, M. V., (2016). Uluslararası İlişkiler Teorisi (M. Aksoy, Çev.). Ankara: Nobel.
• Walt, S. M. (1990). The Origins of Alliances. Ithaca: Cornell University Press.
• Waltz, K. (1959). Man, The State and War: A Theoretical Analysis. New York: Columbia University Press.
• Waltz, K. (1979). Theory of International Politics. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley.
• Wendt, A. (2016). Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi (H. S. Ertem ve S. G. Ihlamur Ören, Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
• Yurdusev, N. (2007-2008, Kış). “Analiz Seviyesi” ve “Analiz Birimi”: Bir Ayrım Argümanı. Uluslararası İlişkiler, 4(16), 3-19.