The Influence of the Idea of Ittıhad-ı Islam (Panislamism) on the Relations of the Two Countries with Its Reflections in the Ottoman and Iran

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 27 - 46, 28.07.2022

Dr. Özcan Aslan

https://doi.org/10.30913/alinterisosbil.1027851

Cited By: 1

Öz

While trying to explain the concept of ittihad-ı Islam, close age Ottoman historical researchers have focused primarily on the fact that this concept originated with a political/ideological purpose as part of Abdulhamid's political maneuvers against the great powers of Europe - and most of all England- as part of his political maneuvers. Although this thought and analysis is correct, the content of the concept of Pan-Islamism, as used in the Islamic Union or western literature, has more meanings than this. First of all, ittihad-ı Islam, that is, the Islamic/Muslim Union, is a religious concept rather than a political/ideological one, and takes its reference point from the Qur'an. As a matter of fact, the muftis have explained the verse “Believers are only brothers ...” in the tenth verse of Surah Hujurat as an order (obligation) that Muslims should be one and together around the same country and ideal inside and out. The Islamic Religion does not accept decouples caused by differences in language, race, color and geography between self-believers. In this respect, the ittihad-ı Islam discourse, which is used in the sense of the unification of Muslims, is a message given by the emergence of Islam from the date of 610. The Famous orientalist C.H. Becker also makes a similar analysis in his article Panislamismus, saying that Panislamism is divided into Pan-Islamist thought and the Pan-Islamist movement, and that the first one has existed from the very beginning as a peer with Islam, and the second one appeared as a reflex of Muslims against the western threat in the nineteenth century.

Anahtar Kelimeler

Abdülhamid II, Ittihad-ı Islam, Iran

İTTİHAD-I İSLAM (PANİSLAMİZM) FİKRİNİN OSMANLI VE İRAN’DAKİ YANSIMALARI İLE İKİ ÜLKE İLİŞKİLERİNE TESİRİ

Öz

Yakınçağ Osmanlı tarih araştırmacıları ittihad-ı İslam kavramını açıklamaya çalışırken öncelikle bu kavramın daha çok II. Abdülhamid’in, Avrupalı büyük güçlere -ve en çok İngiltere’ye- karşı politik manevralarının bir parçası olarak siyasi/ideolojik bir gaye ile ortaya çıktığı üzerinde durmuşlardır. Bu düşünce ve analiz doğru olmakla birlikte ittihad-ı İslam veya batı literatüründe kullanıldığı üzere Panislamizm kavramının içeriği bundan öte anlamlar ihtiva etmektedir. Evvela ittihad-ı İslam yani İslam/Müslüman Birliği, siyasi/ideolojik olmaktan çok dini bir kavramdır ve referans noktasını Kuran’dan alır. Nitekim müfessirler Hucurat suresinin onuncu ayetindeki “Müminler ancak kardeştir…” ayetini, Müslümanların içte ve dışta aynı ülkü ve mefkureler etrafında bir ve beraber olmalarına dair emir (farz) şeklinde tefsir etmişlerdir. İslam Dini kendine inananlar arasında dil, ırk, renk ve coğrafya farkından kaynaklanan ayrılıkları kabul etmez. Bu açıdan Müslümanların birleşmesi anlamında kullanılan ittihad-ı İslam söylemi, İslam’ın 610 tarihinden itibaren çıkışı ile verdiği bir mesajdır. Ünlü Şarkiyatçı C.H. Becker de Panislamismus adlı makalesinde benzer bir analiz yaparak Panislamizm’in Panislamcı düşünce ve Panislamcı hareket olarak ikiye ayrıldığını ve ilkinin İslam ile yaşıt olarak en baştan beri var olduğunu, ikincisinin ise on dokuzuncu yüzyılda batı tehdidine karşı Müslümanların bir refleksi olarak ortaya çıktığını söyler.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, İttihad-ı İslam, İran

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2011), Modern İran Tarihi. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Ahmady, E. (2012), Cemaleddin Afgani’nin Düşünce Dünyası. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ahter Gazetesi. 12 Mart 1897. Ahter Gazetesi
• Ahter Gazetesi. 11 Haziran 1877. Ahter Gazetesi
• Ahter Gazetesi. 16 Ekim 1878. Ahter Gazetesi
• Ahter Gazetesi. 12 Haziran 1879. Ahter Gazetesi
• Ahter Gazetesi. 13 Ocak 1892. Ahter Gazetesi
• Alperen, A. (2015), Cemaleddin Afgani’nin İslam Birliği ile İlgili Görüşlerinin Günümüz İslam Dünyasındaki Parçalanmışlık Sorunsalı Açısından Değerlendirilmesi, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(7), 81-89.
• Arı, S. (2001), Osmanlı Arşiv Kaynakları Işığında Nadir Şah-I. Mahmut Dönemi Ehl-i Sünnet Şii Diyaloğ. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aştiyani, İ. A. Vesikaname. Mecelle-ê Yadigar (6), 46.
• Ateş, A. (2001), Avşarlı Nadir Şah Döneminde Osmanlı-İran Mücadeleleri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Isparta: Süleyman Demirel Üniersitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Barlak, H. (2016), Esad Efendi’nin İttihad-ı İslam Risalesinde İslam Birliği ve Osmanlı Halifesine Bağlılık Düşüncesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 598-615.
• Başçı, E. (2016), Mirza Ağa Han-ı Kirmani’nin Kasidesinde İttihad-i İslam Söylemi ve Sultan II. Abdülhamid, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 8(2), 920-941.
• Becker, C. H. (1904), Panislamismus. Archiv für Religionswissenschaft , 169-192.
• Blunt , W. (2011), İslam’ın Geleceği. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çetinsaya, G. (1998), Abdülhamid’i Anlamak: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış. Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek Sempozyumu. İstanbul.
• Çetinsaya, G. (2011), II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Irak Politikası. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. (edt. Batmaz, Ş., Alan, G. ve Hülagu, M.), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, s. 144.
• Çetinsaya, G. (1988), II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi: (1876-1878). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, O., ve Erdoğan, A. (2017), XIX. Yüzyılda İngiliz Sömürgeciliğinde Hindistan’ın Yeri ve Önemi, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16(3), 839-847.
• Doulatabadi, F. (2005), Ahter Gazetesi Çerçevesinde İran-Türkiye Fikri ve Edebi İlişkileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eraslan, C. (1991), II. Abdülhamid Devrinde Osmanlı Devleti’nin İslam Birliği Siyaseti. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erduş, E., ve Hüseyin, M. (2005), Teamulê ber Meseleyê Vahdetê İslami, ez Dirbaz ta Diruz ba Tekiyeh ber Conbeşê İttihad-ê İslam, Mecme-i Cihani Takribê Mezahib-ê İslami, 553.
• Esen, M. (2008), Siyasal, Sosyal Görüşleri ve Dini Yönüyle Afgani, İslami İlimler Dergisi, 3(2), 265-278.
• Hariri, A. (1999), Teşeyyu ve Meşrutiyet der İran ve Nekş-ê İraniyan-ê Mukim-ê Irak. Tahran.
• İttihad-ı İslam Gazetesi. 17 Aralık 1908.
• Kara, İ. (1986), Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi. İstanbul: Risale Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2016), İran ve Osmanlı Devleti Arasında Mezhebi İhtilafların Azaltılması ve İslam Birliği Teşebbüsleri (1555-1746), Asia Mınor Studies İnternatıonal Journal of Socıal Scıences, 4(8), 65-78.
• Karadeniz, Y. (2004), Kaçar Hanedanı (1795-1925). (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karpat, K. (2013), İslam’ın Siyasallaşması. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kılıç, S. (2014), 19. Yüzyılda Osmanlı İdaresi Altında Basra Vilayeti ve Körfezine İlişkin Bazı Tespitler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 54(2), 319-336.
• Kiren, A. (2017), II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslamist Uygulamaları Ekseninde Osmanlı-İran İlişkileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kirmani, N. (1337), Tarih-i Bidariye İraniyan. Tehran: Peykan.
• Köse, O. (2006), 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması. Ankara: TTK Yayınları.
• Lee, H. S. (2002), II. Abdülhamid ve Doğu Asya’daki Pan-İslamist Siyaseti. Osmanlı Ansiklopedisi. (edt. Fidanoğlu, P.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 363.
• Özcan, A. (2001), İttihad-ı İslam. İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 470-475.
• Özcan, A. (2019), Sultan II. Abdülhamid’in Dış Siyaseti ve Uygulamaları. İstanbul: İZÜ Yayınları.
• Sarıkçıoğlu, M. (2014), İran Kaynakları Işığında II. Abdülhamid Han’ın İran Politikası ve İran’ın Panislamizm’e Bakışı. Ankara: TTK Yayınları.
• Toprak, S. V. (2018), Kanun-i Esasi Gazetesinde İttihad-ı İslam Teması, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 34(97), 109-138.
• Yüceer, İ. (2016), İslam Birliği Fikri ve II. Abdülhamid, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(2), 143-164.