Al-Imam al-A'zam Abu Hanifa and His Views in Ottoman Foundation Documents: Example of Macedonia Waqfiyyas

Yıl 2020, Sayı: 15, 453 - 492, 30.12.2020

Hasan Telli

https://doi.org/10.18498/amailad.793599

Cited By: 1

Öz

The foundation establishment, which is established in the period of Prophet Muhammad, has started to become widespread in the Islamic society since the first years of Islam. Issues such as charity, ongoing charity, good deeds, selling their property to Allah, goodness, preferring your brother to your own soul, spend his wealth in the way of Allah, feeding, being in the way of Allah, gaining heaven and protection from hell, which are frequently mentioned in the Quran and the Sunnah of the Prophet Muhammad, have been the main factors that feed the spirit of the foundation. The foundation establishment completed its legal development in the second half of the third century of the Hijra and rapidly spread throughout the all Islamic territories where Muslims lived from Andalusia to Indonesia. Foundations were especially widespread in Seljuks and Ottoman Empire's period. Therefore, the term "Heaven of Foundations" was used for the Ottoman. In order to legally strengthen and to protect the foundations, legal foundation transactions called as "waqfiyya" were organized. 

This study concerns the case of how al-Imam al-A'zam and his views reflected on the waqfiyyas in the period of Ottoman Empire. The subject was restricted to the waqfiyya transactions that belong to the foundations that established in the Macedonian territory during the Ottoman period and which are currently under protection in the Archives of the General Directorate of Foundations in Turkey.

In 1389, the Ottomans defeated the Crusaders in the Battle of First Kosovo and dominated the territory of Macedonia. As in other territories in the Balqans that was conquered by Ottomans, the government provided foundation services in the region. In this sense, foundations were established in Macedonian cities such as Skopje, Debar, Doyran, Kriva Palanka, Gostivar, Štip, Tetovo, Kočani, Veles Kičevo, Kratovo, Kumanovo, Bitola, Ohrid, Prilep, Titveš and Strumica. These foundations have also undertaken important duties for the establishment of Turkish-Islamic culture in the region. Thanks to the foundations, monuments such as mosques, mosques, schools, madrasas, imarets, inns, baths, caravanserais, lodges, dervish lodges, hospitals, libraries, fountains, public fountains, bridges, tombs and Islamic cemeteries have been built in the heography of Macedonia. For the surviving and continuing of the services, fields, vineyards, gardens, plots, shops, lands and cash money were devoted.

Waqfiyyas were organized for legal protection of foundation. Many of these waqfiyyas have been preserved until today. It was seen that some of these foundations refers the name of the founder of the Hanafi school, Imam al-A'zam Abu Hanifa and his views. Apart from this, there is not any independent scientific study on Imam al-A'zam and his views in document of the Ottoman Foundatıon in the Ottoman period up today. For this reason, the issue of how the views of Imam al-A'zam were reflected in the Ottoman foundation documents has always remained as unclear. In this study, 164 foundations related to Macedonian waqfiyyas in the Archives of the General Directorate of Foundations were examined one by one and the waqfiyyas mentioning Imam al-A'zam are elaborated specifically. 

In the light of Macedonian waqfiyyas, it was aimed to reveal the aspects of Imam al-A'zam and his views reflected in the Ottoman period foundation documents. In this sense, the issue of what kind of a Imam al-A'zam perception existed in the social imagination of the people who are involved in foundation services is examined. What kind of a Imam al-A'zam perception takes place in waqfiya transactions? How did the founders of foundation name and describe him? Why and for what purpose are Imam al-A'zam and his views included in the waqfiyyas? How are his views reflected on the waqfiyyas? Which opinions are included in the waqfiyyas? In what forms are these views expressed? Have his views are been acted or not? If not, what are the reasons behind it? How do the views of Imam al-A'zam relate to the recourse cases in the waqfiyyas? What is the significance and value of his views in Ottoman foundation practices? What are the Baktashi’s perception of Imam al-A'zam in the waqfiyyas regarding Baktashi lodges? In the study, answers to such questions were sought and such issues were tried to be clarified in the light of documents. 

The study is discussed under the headings of foundation definition, its authenticity, legal validity, real estate foundations, movable foundations and money foundations. The subject has been evaluated descriptively and systematically with archival reviews and induction method. The study has the first study feature in its field in terms of its specific subject. In this respect, it has a unique value.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Ottoman, Al-Imam al-A'zam Abu Hanifa, Foundation, Macedonia

Osmanlı Vakıf Belgelerinde İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Görüşleri: Makedonya Vakfiyeleri Örneği

Öz

Hz. Peygamber döneminde kurulan vakıf müessesesi, İslâm’ın ilk yıllarından itibaren İslâm toplumunda yaygınlaşmaya başlamıştır. Kur’ân-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’in sünnetinde sıkça geçen sadaka, sadaka-i câriye, salih amel, malını Allah’a satma, birr (iyilik), îsâr (kardeşini kendi nefsine tercih etme), infak, it’âm (yedirmek), sebilullah, cenneti kazanma ve cehennemden korunma gibi hususlar vakıf ruhunu besleyen ana unsurlar olmuştur. Vakıf müessesesi, hicri üçüncü asrın ikinci yarısında hukuki olarak gelişimini tamamlamış ve Endülüs’ten Endonezya’ya kadar Müslümanların yaşadığı tüm İslam coğrafyasında hızla yayılmıştır. Vakıflar özellikle Selçuklu ve Osmanlılarda yaygınlık göstermiştir. Bu yüzden Osmanlı toplumu için “Vakıflar Cenneti” tabiri kullanılmıştır. Vakıfları hukuki açıdan sağlamlaştırmak için vakfiye denilen hukuki vakıf senetleri düzenlenmiştir. 

Bu çalışma İmâm-ı Âzam ve görüşlerinin Osmanlı dönemi vakfiyelerine nasıl yansıdığı konusunu içermektedir. Konu, Osmanlı döneminde Makedonya coğrafyasında kurulan vakıflara ait olan ve günümüzde Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan vakfiyeler kapsamında ele alınmıştır. 

Osmanlılar, 1389 yılında I. Kosova Savaşı’nda Haçlı birliklerini yenerek Makedonya topraklarına hâkim olmuştur. Balkanlarda fethettiği diğer yerlerde olduğu gibi burada da vakıf hizmetleri sunmuştur. Bu anlamda Makedonya’nın Üsküp, Debre, Doyran, Eğri Palanka, Gostivar, İştip, Kalkandelen, Koçani, Köprülü, Kratova, Kumanova, Manastır, Ohri, Pirlepe, Tikveş ve Ustrumca gibi şehirlerinde vakıflar kurulmuştur. Bu vakıflar bölgede Türk-İslâm kültürünün yerleşmesi adına da önemli görevler üstlenmiştir. Vakıflar sayesinde Makedonya coğrafyasında camiler, mescitler, mektepler, medreseler, imaretler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, zaviyeler, tekkeler, hastaneler, kütüphaneler, çeşmeler, sebiller, köprüler, türbeler ve İslâm mezarlıkları gibi eserler yapılmıştır. Vakıf müesseselerinin ayakta kalması ve hizmetlerini devam ettirebilmesi için tarlalar, bağlar, bahçeler, arsalar, dükkânlar, araziler ve nakit paralar vakfedilmiştir. 

Vakıfların hukuki olarak koruma altına alınması için vakfiyeler düzenlenmiştir. Bu vakfiyelerin birçoğu günümüze kadar korunmuştur. Bu vakfiyelerin bir kısmında Hanefi mezhebinin kurucusu İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’ye ve görüşlerine yer verildiği görülmüştür. Bu zamana kadar Osmanlı dönemi vakfiye belgelerinde İmâm-ı Âzam ve görüşleri üzerinde müstakil herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle İmam-ı Âzam’ın görüşlerinin Osmanlı vakfiye belgelerine nasıl yansıdığı konusu hep muğlak kalmıştır. Bu çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan Makedonya vakıflarıyla ilgili 164 vakfiye tek tek incelenmiş ve İmâm-ı Âzam’dan bahseden vakfiyeler üzerinde durulmuştur. 

Makedonya vakfiyeleri ışığında İmâm-ı Âzam ve görüşlerinin Osmanlı dönemi vakfiyelerine/vakıf belgelerine yansıyan yönlerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu anlamda vakıf hizmetlerinde yer alan kişilerin zihin dünyasında nasıl bir İmâm-ı Âzam tasavvuru bulunduğu konusu irdelenmiştir. Vakfiyelerde nasıl bir İmâm-ı Âzam algısı vardır? Vakıf kurucuları onu nasıl isimlendirmiş ve ne şekilde vasıflandırmıştır? Vakfiyelerde İmâm-ı Âzam’a ve görüşlerine neden ve hangi amaçla yer verilmiştir? Onun görüşleri vakfiyelere nasıl yansımıştır? Vakfiyelerde hangi görüşlerine yer verilmiştir? Bunlar hangi formlarla ifade edilmiştir? Onun görüşleriyle amel edilmiş midir? Yoksa amel edilmemiş midir? Amel edilmediyse sebepleri nelerdir? İmâm-ı Âzam’ın görüşlerinin vakfiyelerdeki rücu davalarıyla nasıl bir ilgisi vardır? Onun görüşleri Osmanlı vakıf uygulamalarında nasıl bir önem ve değere sahiptir? Bektaşi tekkeleriyle ilgili vakfiyelerde Bektaşilerin İmâm-ı Âzam’la ilgili tasavvurları nasıldır? Çalışmada bunun gibi sorulara cevap aranmış ve bu gibi hususlar belgeler ışığında aydınlatılmaya çalışılmıştır. 

Çalışma vakfın tanımı, sıhhati, hukuki geçerliliği, gayrimenkul vakıflar, menkul vakıflar ve para vakıfları başlıkları altında ele alınmıştır. Konu deskriptif ve sistematik açıdan arşiv incelemeleri ve tümevarım yöntemiyle değerlendirilmiştir. Çalışma, spesifik konusu itibariyle alanında yapılan ilk çalışma özelliğine sahiptir. Bu yönüyle özgün değer taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Osmanlı, İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe, Vakıf, Makedonya

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemü’l müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1987.
• Ahbab, Yakup. “Kalkandelen Para Vakıfları”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 5/5 (2017), 49-71.
• Ak, Ahmet. “İmâm-ı Azâm Ebû Hanife’nin Hayatı ve İtikadî Görüşleri”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2016), 1-28.
• Akdağ, Eyüp. “Ebû Hanîfe’nin (ö.150/767) Hayatı ve Zühd Anlayışı”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 159-176.
• Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: OSAV Yayınları, 1996.
• Ali Haydar Efendi, Eminefendizâde Küçük (ö. 1935). Tertîbu’s-Sünûf fî Ahkâmi’l-Vukûf. Dersaadet: 1339-1340/1920-1921.
• Arslan, Ramazan. Erzurum Şehir Merkezindeki Vakıflar ve Sosyo-Ekonomik Bir Değerlendirme. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (BOA). Makedonya’daki Osmanlı Evrakı. Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1996.
• Çataltepe, Sipahi. İslam-Türk Medeniyetinde Vakıflar. İstanbul: Türkiye Milli Kültür Vakfı Yayınları, 1991.
• Dirik, Mehmet. “Ebû Hanîfe’nin İctihad Metodunda İstihsan”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2018), 180-224.
• Döndüren, Hamdi. “İslam’da Vakıf ve Güncel Değeri”. Keşkül Dergisi 38 (2016), 21-26.
• Ertem, Adnan. “Osmanlıdan Günümüze Vakıflar”. Vakıflar Dergisi 36 (2011), 25-65.
• Hacısalihoğlu, Mehmet. “Makedonya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/437-444. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Halaçoğlu, Yusuf. “Osmanlılarda Vakıf Müessesesi”. Vakıf Haftası Dergisi 1 (1984), 98-99.
• İmâmoğlu, Hüseyin Vehbi. Bir Dünya Devleti Osmanlı (1299-1922). Samsun: Ceylan Ofset, 2008.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• İnbaşı, Mehmet. “Balkanlar’da Osmanlı Hakimiyeti ve İskan Siyaseti”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd.. 9/279-301. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kosova Vilayeti Salnamesi. Kosova: y.y., 1304. Erişim Tarihi: 11 Temmuz 2020. file:///C:/Users/hzhgt/Downloads/D02460130400000004.pdf.
• Koyunoğlu, H. Hüsnü. Sosyal Politika Açısından Vakıflar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Köprülü, Fuat. “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü". Vakıflar Dergisi 2 (1942), 1-35.
• Köse, Murtaza. “Büyük Üstad Ebû Hanîfe”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/1 (2015), 159-176.
• Kubbeatlı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı. “Kubbealtı Lugatı”. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2020. http://www.lugatim.com/.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Mergīnānī, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidāyetü şerḥu Bidāyeti’l-Mubtedī. thk. Muhammed Adnân Dervîş. 4 Cilt. Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkâm, ts.
• Ömer Hilmi Efendi (Karînabâdîzâde) (ö. 1307/1889). İthâfü’l-Ahlâf Fî Ahkâmi’l-Evkâf. İstanbul: Matbayı Amire, 1307.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vakfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/465-467. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sâğircî, Esad Muhammed Said. Delilleriyle Hanefi Fıkhı. çev. Halil Aldemir vd.. İstanbul: Karınca&Polen Yayınları, 2009.
• Sarı, Mevlüt. El-Mevarid Arapça-Türkçe Lugat. İstanbul: Bahar Yayınları, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme. Kitâbu’l-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Şafak, Ali. “Akar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/221. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Telli, Hasan. Osmanlı Dönemi Üsküp Vakıfları. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Telli, Hasan. “Osmanlı Döneminde Üsküp Vakfiyelerinde Görülen Vakıftan Rücû’ Davaları ve Fıkhi Meseleler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/55 (2018), 1043-1058.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü. “Vakıf Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü”. Erişim Tarihi: 03 Temmuz 2020. https://www.vgm.gov.tr/kurumsal/tarihce/vakif-deyimleri-ve-terimleri-sozlugu#dic26.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi I. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yeniçeri, Celal. “Ebû Hanîfe’nin Hayatı, Malî ve İktisadî Görüşleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 255-272.
• Yıldız, İbrahim. Kur’ân’da Sebîlüllah Kavramı. Bursa: Emin Yayınları, 2015.
• Yılmaz, Yasin, “Vakıf Kurumunun Dayandığı Temel Referanslar ve Zürrî Vakıfların Vakıf Sistemindeki Yeri”. Dinî Araştırmalar 17/44 (2014), 43-66.
• Yılmaz, Yasin. Kanunî Vakfiyesi ve Süleymaniye Külliyesi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Yasin - Aydemir, Hilal. Erzurum Şeyhler Vakfı ve Külliyesi. Ankara: Semih Ofset, 2019.
• Yılmaz, Yasin. Örfîzâde Vakfı. Ankara: Semih Ofset, 2012.