Income of Charitable Foundations and Where to Use Them

Yıl 2021, Sayı: 16, 483 - 517, 30.06.2021

Abdurrahman Caner

https://doi.org/10.18498/amailad.858488

Cited By: 1

Öz

Organizations that aim to serve the society without any financial benefit, and act on a voluntary basis are called charity. Individual efforts were in solving social and familial problems that grew and diversified in the historical process, and as a result, charitable organizations were established. These organizations not only performed important duties in dressing the wounds of societies faced great disasters and calamities, but they also contributed to the development and spread of solidarity and welfare culture. Especially the teachings of the Qur’an, the practices of the Prophet and the Companions caused the rapid spread of the charity in Islamic lands.

The charitable organizations that had been institutionalized over time performed important tasks in many fields ranging from the architectural and aesthetic appearance of Islamic cities to today's municipal services, from all levels of education and training to achieving economic, commercial, political and military goals. Leaders and families of Islamic countries also donated considerable amount of their personal possessions to the services of charity organizations, supported them and facilitated their operations by preparing certain legal regulations. Especially during the time of the Ottomans, these institutions produced unique monuments in Istanbul, Anatolia and Balkan cities, through trust institutions.

The greatest sources of income for active and dynamic charity organizations were undoubtedly zakah, almsgiving, donations and gifts in kind and in cash. The legitimacy and continuity of charities depends on the use of the aforementioned revenues in line with their intended purpose. So that it becomes possible to act upon the Shari’ah rules regarding the giving away the possessions entrusted to them. In this context, the charity income and where the income are expended are of importance. In particular, whether zakah, the area of use of which is directly determined by the Naṣṣ, could be given away to organizations and institutions with a judicial personality. Fuqahā examined the issue within the scope of “fī sabīli llāh” which is one of the eight classes to be given more zakah, and in the context of “assignment condition”. Most of the fiqh scholars find it unfavorable to give zakah directly to such organizations. Some of the contemporary scholars confined the scope of zakat to the extent of jihad, and some of them approached the issue on the basis of "closeness to Allah" and "utilitas". Those who adopt this last approach expanded the scope of zakah and stated that zakah can be given to charity organizations to support them, and beyond that, a fund can be allocated from the zakah income and loaned to Muslims in the form of karz ḥasan and in a utilitas-based way who want to expand their business. When the evidence on which the stated opinions were based was examined, it was observed that the last opinion is weak. However, considering the practices of the Prophet and the Companions and pondering upon the broad meaning of jihad, it has been concluded that charity institutions can be supported with zakah income under certain conditions. The issue has been tried to be analyzed within the framework of the conceptual borderings of "attorney" and "client" regarding the use of income such as charity, grants and donations, which have a wider area of use than zakah does. Therefore, it is generally accepted that the will and declaration of a grantee or a donor is decisive, however, the differences between in-kind and in-cash aids have also been pointed out. In order for the charity officials to be able to act against the will of a donor, it is stipulated that the officials should know more than the donor in which areas the needs and interests of the society are concentrated, and this change of disposition is also subject to the knowledge and permission of the donor.

The aim of our study is to examine, within the framework of Islamic law, the views of the fuqahā and the evidence on which these opinions are based on issues such as where the income of the charity organizations, especially zakat and charity could be spent, and who has the priority to receive the charity, whether the aid in kind and in cash could be used outside its purpose, what the responsibilities of the institution officials are, and as of which types of contract the aids are seen, and what the binding force of these contracts is; and, in the end it contributes to the studies made or will make about the issue.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Charity Organization, Zakah, Sadaqah, Disposition.

Hayır Kurumlarının Gelirleri ve Bunların Sarf Yerleri

Öz

Herhangi bir maddi çıkar gütmeksizin topluma hizmet sunmayı amaçlayan ve gönüllülük esasına dayanan yapılar, hayır kurumları/müesseseleri olarak isimlendirilmiştir. Tarihi süreçte büyüyüp çeşitlenen toplumsal ve ailevi sorunlara karşı ferdi gayretler yetersiz kalmış, bunun sonucunda hayır müesseseleri kurulmuştur. Bu müesseseler büyük felaket ve musibetlere maruz kalan toplumların yaralarını sarmada önemli görevler icra ettiği gibi dayanışma ve yardımlaşma kültürünün gelişmesine ve yayılmasına da katkı sağlamıştır. Özellikle Kur’an’ın öğretileri, Hz. Peygamber ve sahabe uygulamaları hayır kurumlarının İslam beldelerinde hızla yayılmasına neden olmuştur.

Zaman içerisinde kurumsallaşan hayır müesseseleri, kurdukları yapılarla İslâm şehirlerinin mimârî ve estetik görünümünden, bu günkü belediye hizmetlerine, eğitim ve öğretimin tüm kademelerinden, iktisadi, ticari, siyasi ve askeri hedefleri gerçekleştirmeye varıncaya kadar birçok alanda önemli görevler icra etmişlerdir. İslam ülkelerinin liderleri ve aileleri de hayır kurumlarının faaliyetlerine kendi şahsî varlıklarından hatırı sayılır oranlarda katkıda bulunmuş, onları desteklemiş ve bazı kanuni düzenlemeler yaparak kolaylık sağlamışlardır. Bilhassa Osmanlılar zamanında bu kurumlar, vakıflar aracılığıyla başta İstanbul olmak üzere Anadolu ve Balkanlar’da şehirlerinde eşsiz eserler ortaya koymuşlardır.

Aktif ve dinamik olan hayır kurumlarının en büyük gelir kaynakları şüphesiz ki başta zekât olmak üzere sadaka, hibe ve teberru şeklinde yapılan aynî ve nakdî yardımlarla olmuştur. Hayır kurumlarının meşruiyeti ve devamlılığı zikredilen gelirlerin amacına uygun olarak kullanılmasına bağlıdır. Bu meyanda hayır kurumlarının gelirleri ve bu gelirlerin sarf alanı önem arz etmektedir. Özellikle sarf alanı doğrudan nasla belirlenen zekâtın hükmi kişiliğe sahip yapı ve kurumlara verilip verilmeyeceği önemsenmiş ve tartışılmıştır. Fukaha meseleyi daha çok zekât verilecek sekiz sınıftan biri olan “fîsebîlillâh” kapsamında ve “temlik şartı” bağlamında incelemiştir. Fâkihlerin çoğunluğu zekâtın doğrudan bu tür yapılara verilmesini mahzurlu görmüştür. Muasır âlimlerden bazıları zekâtın sarf alanını cihâdın kapsamıyla sınırlandırmış, bir kısmı da “Allah’a yakınlık” ve “maslahat” temelinde meseleye yaklaşmıştır. Bu son yaklaşımı benimseyenler, zekâtın sarf alanını iyice genişletmiş, hayır kurumlarının desteklenmesi için onlara zekât verilebileceğini ve bunun da ötesinde zekât gelirlerinden bir fon oluşturulup bu fon aracılığıyla işlerini genişletmek isteyen Müslümanlara karz-ı hasen şeklinde ve maslahat temelinde borç verilebileceğini ifade etmişlerdir. Belirtilen görüşlerin dayandığı deliller incelendiğinde son görüşün zayıf kaldığı müşahede edilmiştir. Ancak Hz. Peygamber ve sahabe uygulamaları göz önünde bulundurulduğunda ve cihadın geniş manası düşünüldüğünde hayır kurumlarının belli şartlar muvacehesinde zekât gelirleriyle desteklenebileceği kanaatine varılmıştır. Zekâta nisbetle sarf alanı daha geniş olan sadaka, hibe ve teberru gibi gelirlerin sarf alanı konusunda ise “vekil” ve “müvekkil” çerçevesinde mesele tahlil edilmeye çalışılmıştır. Dolayısıyla tasadduk, hibe ya da teberruda bulunanın irade ve beyanının belirleyici olduğu genel olarak kabul edilmiş, bununla beraber aynî ve nakdî yardımların arasındaki farklara da dikkat çekilmiştir. Teberruda bulanan kişinin iradesine muhalif hareket edebilmek için hayır kurumu yetkililerinin, ihtiyaç ve maslahatın hangi alanda yoğunlaştığını teberru sahibinden daha fazla bilmeleri şart koşulmuş, bu tasarruf değişikliği de yine teberru sahibinin bilgisine ve iznine tabi tutulmuştur.

Çalışmamızın amacı İslam hukuku çerçevesinde bu yapıların gelirlerinden özellikle zekât ve sadakanın nerelere sarf edileceği, önceliğin kimlerde olduğu, aynî ve nakdî yardımların amacı dışında kullanılıp kullanılmayacağı, müessese yetkililerinin sorumluluk alanları, yapılan yardımların hangi akit çeşidine dâhil olduğu ve bu akitlerin bağlayıcılığı gibi mevzularda fukahânın görüşlerini ve bu görüşlerin dayandığı delilleri incelemek ve mevzu ile ilgili yapılan çalışmalara katkı sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Hayır Müessesesi, Zekât, Sadaka, Sarf

Kaynakça

• Abdullah b. Nâsır es-Sudhân. Tevcîhu Mesârifi’l-vekf, nahve telbiyeti ihtiyâcâti’l-müctema‘. Mekke-i Mükerreme: y.y., 2006.
• Akgündüz, Ahmet. “İslâm Hukukuna Göre Vakıf Mallarının Mülkiyet Meselesi”. Bakanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu. 13-29. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2012.
• Aktaş, Beytüllah. Kur’an’a Göre Zekât’ın Harcama Kalemleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Atalay, Arif. “Teberru Akitlerinde Kabz”. Universal Journal of Theology 5/1 (Haziran 2020), 1-18.
• Aybakan, Bilal. “Temlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/428-430. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Aybakan, Bilal. “Teberru”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/215-216. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Bardakoğlu, Ali. “Hibe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/421-426. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bay, Abdullah. Türkiye Mecmuası. 27/1 (2017), 47-64.
• Bayyiğit, Mehmet. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Kurumu Olarak Vakıflar. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2001), 59-66.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Zuheyr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Çağırıcı, Mustafa. “İnfak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Dalgın, Nihat. “Zekât Hükümleri”. OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/16 (2004), 43-72.
• Diâ Âdil Kâsım es-Suknâ. el-Muessesâtu’l-hayriyye hukmuha ve devâbitu’l-kâimîn aleyha ve hududu salahiyetihim. Gazze: el-Câmiatu’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Duman, Ali. “Sadaka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/383-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Süneni Ebî Dâvûd. thk. Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-asriyye, ts.
• Erkoç, Hatice. “Yusuf el-Karâdâvî’nin Fıkhu’z-Zekât Eseri Bağlamında “Fî Sebilillâh” Kavramı”. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (Aralık 2020), 193-216.
• Harşî, Muhammed b. Abdullâh. Şerhu Muhtasar Halil li’l-Harşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halil b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitabu’l-'Ayn. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, ts.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâu ulûmiddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, ts.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/475-479. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Hanîn Dît. Devru’l-müessesâtü’l-hayriyye fi’t-tenmiyeti’l-ictimâiyye. Cezâyir: Câmi‘atu eş-Şehîd Hama, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1992.
• İbn ‘Atiyye, Muhammed Nâcî. el-Binâu’l-müessisiyyu fi’l-münezzimâti’l-hayriyye. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1423.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. Şerhu’l-kebîr alâ metni’l-Mukni‘. 12 Cilt. b.y.: Dâru’l-kitâb, ts.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüeyfî. Lisânü’l-‘Arab. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-ma‘rife, 1119.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhim b. Muhammed. el-Bahru’râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-kitâbi’l-İslâm, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el-Kevâidu’n-nurâniyye el-fıkhiyye. Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suudiyye: Dâru İbnu’l-Cevzî, 1402.
• İbnü’l-Humâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. b.y.: Dâru’l-fikr, ts.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Fetâvâ İbn Salâh. thk. Abdullah Abdulkadir. Beyrut: Mektebetu’l-‘ulum, 1407.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. b.y.: Dâru’l-kalem, 1412.
• Karadâvî, Yusuf. Fıkhu’z-zekât. 2 Cilt. Kahire: y.y.,1985.
• Karaman, Hayreddin. “Ayn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâu’s-Sanâi‘ fî tertibi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1986.
• Köse, Murtaza. “Fî Sebîlillâh” Kavramının Zekât Açısından Tahlili”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21 (2004), 107-134.
• Mahmud Şeltut. el-İslâm akidetun ve şerîatun. Kâhire: Dâru’ş-şurûk, 1968.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Müdevvene. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1999.
• Merğinâni, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidâye fî şerhi Bidâye. thk. Talâl Yusuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâ, ts.
• Mevsilî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1937.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâ, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen. thk. Abdulfettâh Ebu Ğudde. 8 Cilt. Haleb: Mektebetü’l-matba‘ati’l-İslâmiyye, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref. el-Mecmu‘ şerhu’l-Muhezzeb. b.y.: Dâru’l-fikr, ts.
• Remlî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Hamza er-Remlî el-Menûfî el-Ensârî. Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1984.
• Reşid Rıza. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hakîm. 12. Cilt. b.y.: el-Heyetu’l-Mısriyye, 1990.
• Said b. Ali b. Vehf el-Kathânî. Sadakatü’t-tatavvu‘ fi’l-İslâm. Riyad: Silsiletü’l-zakâti’l-muhsin, 1426.
• Serahsi, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1993.
• Seyyid Kutub. Fîzilâli’l-Kur’an. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’ş-şurûk, 1412.
• Süleyman b. Câsir el-Câsir. Mesârifu’l-vekf fi’l-kadim ve’l-hadîs. Riyâd: Medâru’l-vatan li’n-neşr, 2014.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. es-Seylu’l-cirâr el-mütedeffak alâ hadâiki’l-ezhâr. b.y.: Dâru İbn Hazm, ts.
• Şîrâzi, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Muhezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî. thk. Muhammed ez-Zuceylî. 3 Cilt. Beyrût: ed-Dâru’Şâmiyye, 1992.
• Tâberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu‘cemu’s-sağîr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İmâr, 1985.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Ahmed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Mısır: Matb‘atu Mustafa el-Bâbî, 1975.
• Ubeyr Katmani. Müessesâtü’l-vakfiyye fi’l-Ahdi’l-Osmânî. b.y.: Mecelletu dirâseti Beyti’l-Makdis, 2017.
• Öztürk, Nazif. “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/521-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yılmaz, Yasin. “Vakıf Kurumunun Dayandığı Temel Referanslar ve Zürrî Vakıfların Vakıf Sistemindeki Yeri”. Dini Araştırmalar 17/44 (Haziran 2014), 43-66.