Mu‘tazila's Defense of Belief

Yıl 2021, Sayı: 16, 31 - 58, 30.06.2021

Ahmet Bardak

https://doi.org/10.18498/amailad.892010

Öz

The basic beliefs of the religion of Islam are determined by nass. The leading group in determining and justifying the principles of belief are mutakallims. Mu‘tazila sect is seen as the first representative of Islamic theology. Mu‘tazili mutakallims played a pioneering role in the establishment of the system of theology by using both narrative and rational knowledge. Especially with the sensitivity of protecting monotheism, they handled the transmitted information very selectively and passed it through the criticism filter. With this, they aimed to determine the principles of Islamic belief, to classify the established principles and to put them in a systematic way and to defend them against their opponents. Post-Mu‘tazila theological schools also used the system and method of this sect. Mu‘tazilî mutakallims made very important contributions to this science with their works, which are regarded as the main sources of theology. An important part of these works is the type of denial that they have written, especially against being in a struggle. Mu‘tazilî sources are still a source for studies in the field of theology today.

Mu‘tazilî mutakallims did not hesitate to support their methods with the new methods they obtained through translated works. In this context, they used the philosophical arguments and the scientific method formed in this context in their own systems. It is known that their interest in science and philosophy increased with this attitude. With the effect of such activities, it is seen that institutions such as Beytu'l-Hikme were brought to the Islamic society. Contrary to what is predicted by mu‘tez, he also cares about the information obtained with the senses and uses them especially on the possibilities of prophethood. In this context, they set out a very successful example of struggle against movements that deny prophethood.

It is seen that Mu‘tazila generally tried to stay neutral by avoiding internal discussions and the developments afterward, like Ehl-i Beyt-Umayyad, but they could not escape from these conflicts in time. They found themselves in the middle of this struggle and conflict, especially with the Mihna incident that took place during the Abbasid dynasty. As a result of these events, Mu‘tazila became the official sect of the state. This situation can be seen as the most important misfortune of the Mu‘tazila sect. Because the new environment that emerged caused them to be excluded and marginalized from the Islamic society in time.

As the mutakallims struggled against all kinds of criticism of the principles of belief, they also responded to all kinds of malicious criticism against the essence of Islam by circling the principles of belief in this framework. When it comes to the defense of Islamic beliefs, the first thing that comes to mind is the Mu‘tazila sect. Mu‘tazilî mutakallims have set an example for the latter in their scientific knowledge and discipline and with this in the defense of Islamic beliefs. The main bases of Mu‘tazila in the defense of belief are five principles. They determined their theological views within the framework of these five principles and made many debates within this framework. Mu‘tazilî mutakallims have made a very successful defense of Islam especially against Indo-Iranian currents. It is seen that they have achieved a historical success in their struggles against Iranian-Indian originated belief groups. At the same time, they have played important roles with their Christian and Jewish origin, especially with their debates within the framework of attributes and tacsîm. The main arguments used in these debates have been produced using the burhanî and cedelî methods. It is seen that the arguments Mu‘tazila put forward in his debates are still valid. The examples and defense methods used against their rivals in these discussions stand before us as top examples.

Mutazilita mutakallims gave very successful examples in terms of gaining superiority to their rivals, especially. In this way, they eliminated all kinds of beliefs that could deny people within the framework of the principles of belief. Thus, they have contributed to the preservation of the Islamic belief and the evolution of Islamic culture with their very strong intellectual and philosophical knowledge by defending Islamic beliefs against both their internal and external opponents. This article contains a section of Mu‘tazila's struggles within the framework of defending the principles of belief.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu‘tazila, Cadal, Munazara, Ahl al-Sunna.

Mu‘tezile’nin İnanç Müdafaası

Öz

İslam dininin temel inançları nasslarla belirlenmiştir. İnanç esaslarının belirlenmesi ve temellendirilmesinde önde gelen kesim kelamcılardır. Mu‘tezile mezhebi İslam kelâmının ilk temsilcisi olarak görülmektedir. Mu‘tezilî kelâmcılar hem naklî hem de aklî bilgiyi kullanarak kelâm sisteminin kurulmasında öncü rol üstlenmişlerdir. Özellikle tevhidi koruma hassasiyetiyle nakli bilgileri çok seçici bir şekilde ele alarak tenkit süzgecinden geçirmişlerdir. Bununla İslam inanç esaslarını tespit etmek, tespit edilen esasları tasnif ederek sistematize bir şekilde ortaya koymak ve bunları muarızlarına karşı savunmak görevini hedef almışlardır. Mu‘tezile sonrası kelâmî ekoller de bu mezhebin sistematiğini ve metodunu kullanmışlardır. Mu‘tezilî kelâmcılar kelâmın ana kaynakları olarak sayılan eserleri ile bu ilme çok önemli katkılar sunmuşlardır. Bu eserlerin önemli bir kısmı özellikle mücadele halinde olduklarına karşı yazmış oldukları reddiye türünden eserlerdir. Mu‘tezilî kaynaklar hala günümüzde kelâm alanında yapılan çalışmalara kaynaklık etmektedir.

Mu‘tezilî kelâmcılar metotlarını tercüme eserleri ile elde ettikleri yeni yöntemlerle desteklemekten uzak durmamışlardır. Bu bağlamda felsefi argümanları ve oluşan ilmi metodu da kendi sistemlerinde kullanmışlardır. Onların bu tutumu ile ilim ve felsefeye olan ilginin arttığı bilinmektedir. Bu türden faaliyetlerin de etkisi ile Beytü’l-Hikme gibi müesseselerin İslam toplumuna kazandırıldığı görülmektedir. Mu‘tezile tahmin edilenin aksine duyular ile elde edilen bilgileri de önemsemekte ve bunları özellikle nübüvvetin imkânı üzerinde kullanmaktadır. Bu bağlamda nübüvveti inkâr eden akımlara karşı çok başarılı bir mücadele örneği ortaya koymuşlardır.

Mu‘tezile’nin genel olarak Ehl-i Beyt-Emevi gibi içteki tartışmalardan ve sonrasındaki gelişmelerden uzak durarak tarafsız kalmaya çalıştıkları ancak zamanla onların da bu çekişmelerden kaçamadıkları görülmektedir. Özellikle Abbasiler döneminde yaşanan Mihne olayı ile kendilerini bu mücadele ve çekişmenin ortasında bulmuşlardır. Mu‘tezile bu olaylar neticesinde devletin resmi mezhebi pozisyonuna girmiştir. Bu durum Mu‘tezile mezhebinin en önemli şansızlığı olarak görülebilir. Çünkü ortaya çıkan yeni ortam zamanla kendilerinin İslam toplumundan dışlanmasına ve ötekileştirilmesine neden olmuştur.

Kelâmcılar inanç esaslarına yapılan her türlü eleştiriye karşı mücadele ettikleri gibi bu çerçevede inanç esaslarının etrafından dolanarak yine İslam’ın özüne yönelik her türlü art niyetli eleştirilere de cevaplar vermişlerdir. İslam inançlarının savunması söz konusu olduğunda akla ilk gelen Mu‘tezile mezhebidir. Mu‘tezilî kelâmcıları ilmi birikim ve disipline sahip olma ve bununla İslam inançlarının müdafaasında da sonrakilere örnek olmuşlardır. Mu‘tezile’nin inanç müdafaasında da merkeze aldıkları temel dayanakları beş esaslarıdır. Bu beş esas çerçevesinde kelâmî görüşlerini belirlemiş ve bu çerçevede birçok münazaralarda bulunmuşlardır. Mu‘tezilî kelâmcılar özellikle Hint-İran kaynaklı akımlara karşı çok başarılı bir İslam savunması yapmışlardır. İran-Hint kaynaklı inanç gruplarına karşı yapmış oldukları mücadelelerde tarihi bir başarıyı yakaladıkları görülmektedir. Aynı zamanda Hıristiyan ve Yahudi kökenli özellikle sıfatlar ve tecsîm çerçevesinde yaptıkları münazaralar ile de önemli roller üstlenmişlerdir. Bu münazaralarda kullanılan temel argümanlar burhanî ve cedelî metod ile üretilmiştir. Mu‘tezile’nin yapmış olduğu münazaralarda ortaya koymuş oldukları argümanların hala geçerliliğini koruduğu görülmektedir. Bu tartışmalarda rakiplerine karşı kullanılan misaller ve savunma metodları üst örnekler olarak karşımızda durmaktadır.

Mu‘tezilî kelâmcılar özellikle cedelî olarak rakiplerine üstünlük sağlama konusunda çok başarılı örnekler vermişlerdir. Onlar inanç esasları çerçevesinde insanları ifsad edebilecek her türlü batınî görüşü bu sayede bertaraf etmişlerdir. Böylece çok güçlü aklî ve felsefî birikim ile İslam inançlarını hem dâhili hem de harici muarızlarına karşı müdafaa ederek İslam inancının muhafazası ve bu arada ürettikleriyle de İslam kültürünün tekâmülüne katkı sağlamışlardır. Bu makalede Mu‘tezile’nin inanç esaslarını savunma çerçevesinde yapmış oldukları mücadelelerden bir kesiti içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Cedel, Münazara, Ehl-i Sünnet.

Kaynakça

• Abdulhâdi, Muhammed. İbrahim b. Seyyâr en-Nezzâm ve Ârâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye. Kahire: Matbaatu Lecneti’l-te’lîf, 1946.
• Ahmed Emin. Duha’l-İslâm. Kahire: Hindâvî, 2012.
• Akın, Murat. "Mu'tezile'ye Göre Kabir Azâbı". Diyanet İlmi Dergi 53/4 (Aralık 2017): 151-177.
• Akoğlu, Muharrem. “Mu‘tezile’nin Siyasetle İmtihanı: Mihne Süreci”. Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler). ed. Hayati Hökelekli - Vejdi Bilgin 149-173. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
• Aras, Ömer. “Halid b. Yezid (ve ailesi): Siyasi ve Kültürel Etkinliği Üzerine Değerlendirmeler”. Dergiabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 5/10 (Güz 2017), 160-176.
• Arslan, Hulusi. “Mu’tezile’nin Dehriyye Eleştirisi”. İslam Düşüncesinde Ateizm Eleştirisi. ed. Cemalettin Erdemci vd.. 329-349. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Arslan, Hulusi. “Kâdı Abdülcebbar’ın Hıristiyan İlahiyatına Yönelttiği Teolojik Eleştiriler”. Kader 8/1 (2010), 12-44.
• Ay, Mahmut. Mu‘tezile ve Siyaset. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
• Aydınlı, Osman. İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci-Mu’tezile’nin Oluşumu ve Ebu’l-Hüzeyl Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. el-Fark beyne’l-firak. nşr. Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: y.y., ts.
• Bakan, Tevhid. “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Sünnet”. İlted 1 (2016), 187-213.
• Bardak, Ahmet. “İbn-i Fûrek’te Akıl-Nakil İlişkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/54 (2017), 969-977.
• Bahr, Ebû Osman Amr. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. M. Abdusselam Harûn. Mısır: Matbaatu’l-Hancî, 1975.
• Belhî, Ebu’l-Kasım vd.. Fadlu’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid. Tunus: y.y., 1974.
• Bozkurt, Nahide. “Me’mûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/101-104. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Mu‘cemu’t-ta‘rifât. thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-fadîle, ts.
• Demirci, Mustafa. “Mutezilenin İslam Medeniyetine Katkıları”. Marife 3/3 (kış 2003), 109-130.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târihu’l-mezâhibu’l-İslamiyye. Kâhire: Dâru’l-fikri’l-Arâbî, 2009.
• Gölcük, Şerafettin. “Ebu’l-Hüseyin el-Hayyât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/103-105. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Güneş, Kamil. “Mu’tezilî Düşüncede Aklın Nakilden Önce Gelmesi Meselesi Üzerine”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Mecmuası 1 (Mart 2004), 135-162.
• Hansu, Hüseyin. Mu‘tezile ve Hadis. Ankara: Kitabiyat, 2004.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Abdurrahim b. Muhammed b. Osman. el-İntisâr ve’r-red alâ İbn-i Râvendî el-Mülhid. Kâhire: Daru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1925.
• İlhan, Avni. “Amr b. Ubeyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyuddin Ahmed b. Abdülhalim İbn Teymiye. Bağiyyetu’l-murtâd fi’r-reddi ala’l-mütefelsife ve’l-kerâmita ve’l-bâtıniyye ehli’l-ilhâd mine’l-kâilîne bi’l-hulûli ve’l-ittihâd. thk. Musa b. Süleyman ed-Dervîş. Medine: Mektebetu’l-ulûmi ve’l-hikem, 2001.
• Kâdî Abdulcebbâr b. Ahmed. Şerhu Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kâhire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Kâdî Abdülcebbâr. Fadlu’l-i‘tizâl ve tabakâtu’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Tunus: y.y., 1406/1986.
• Maraz, Hüseyin. “Din Edebiyat ve Siyaset Üçgeninde Sâlih b. Abdülkuddûs”. Kader 18/2 (2020), 432-469.
• Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-emel. thk. İsâmuddîn Muhammed Ali. İskenderiye: y.y., 1985.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Sekûnî, Ebu Ali. Uyûnu’l-Munâzarât. Tunus: Menşuratu’l-câmiatu’l-Tunûsiyye, 1976.
• Şehristâni, Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Fehmi Muhammed. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• Şerafüddîn, Muhammed. “Kaderiyye Yahut Mu‘tezile”. Marife 3/3 (kış 2003), 433-447.
• Şerif Murtazâ, Ali b. el-Hüseyn. Emâli’l-Murtadâ. thk. Muhammed Ebu’l-fadl İbrahim. b.y.: Mektebetu Doktor Mervan el-Atiyye, 1954.
• Türcan, Galip. “Mu‘tezile’nin Ortaya Çıkışı Bağlamında Dinî ve Sosyo-Kültürel Çevre”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42/1 (2019) 43-74.
• Ünverdi, Veysi. “Kâdî Abdulcebbâr’ın Rü’yetullah’ın Reddine İlişkin Dayanakları”. bilimname 28/1 (2015), 201-245.
• Yurdagür, Metin. “Ebu Hüzeyl el-Allâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/330-332. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.