İmâmet Düşüncesi Özelinde Ayyâşî Tefsiri ile Râzî Tefsirinin Karşılaştırılması

Yıl 2021, Sayı: 17, 259 - 293, 30.12.2021

Fatih Özaktan

https://doi.org/10.18498/amailad.983891

Öz

Bu makalede öncelikle Ayyâşî’nin hayatı, imâmet düşüncesinin doğuşuna zemin hazırlayan olaylar ve imâmet esasları hakkında bilgi verilmiş, ardından ilk dönem Şiî kaynaklardan biri olan Ayyâşî tefsirinde imâmetle ilgili âyetlerin tahrife uğradığı iddiası ve imâmete hamledilen âyetler incelenmiştir. Söz konusu tahrif iddiaları ve imâmete hamledilen âyetler, Râzî tefsiri ile mukâyese edilmiş, iki müfessirin âyetlere yaklaşımı ortaya konulmuştur. Bununla birlikte konu ile ilgili Kummî, Tûsî ve Taberî’nin açıklamalarına da yer verilmiştir.
Şîa; Ali b. Ebî Tâlib’in Hz. Muhammed’den sonra nas ve tayinle halife olduğuna inanan, imâmetin Ali’nin soyundan devam edeceğini ileri süren ve imamların seçkin kişiler olduklarını iddia eden toplulukların müşterek adıdır. Şîa’yı diğer mezheplerden ayıran en önemli inanç akîdesi imâmet anlayışıdır. İmâmet, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) vefatından sonra İslâm toplumunun dinî ve siyasî liderlik görevidir. İmâmet düşüncesinin oluşumuna, hicrî birinci asırda yaşanan Cemel vakâsı, Sıffîn savaşı, Hz. Ali’nin şehit edilmesi ve Kerbelâ fâciası gibi siyasî olayların zemin hazırladığını söylemek mümkündür. İmamların belirlenmesi ve vasıfları konusunda farklı görüşlere sahip olmaları sebebiyle Şiîler kendi içerisinde farklı gruplara ayrılmaktadır. Bunlar içerisinde en büyük grubu oluşturan İmâmiyye’de iki ekol bulunmaktadır. Birincisi; imamlardan gelen rivayet ve görüşlerin dinî meselelerde tek kaynak olduğunu ve Kur’ân’ın tahrife uğradığını savunan ahbârîler, diğeri ise dinî hükümlerin anlaşılmasında istidlâl metodunu benimseyen usûlîlerdir. Ahbârî ekolden olan müfessirlerden biri de Ayyâşî’dir (ö. 320/932). Ayyâşî’nin yazmış olduğu tefsir, ilk Şiî tefsirlerden biri olması hasebiyle, Şiîler tarafından büyük itibar görmüştür. Rivâyet tefsiri kategorisinde yer alan bu tefsirde Ayyâşî, Meryem sûresine kadar olan on sekiz sûredeki tüm âyetlerin değil bazı âyetlerin tefsirini yapmıştır.
Ayyâşî, Şîa’nın karakteristik niteliği olan imâmet anlayışını Kur’ân ile temellendirmek için Kur’ân nâzil olduktan sonra bazı âyetlerde geçen Ehl-i beyt ve imâmetle ile ilgili lafızların âyetlerden çıkarıldığını iddia etmiştir. O, bu iddiası doğrultusunda Kur’ân metnine “آل محمد/Ehl-i beyt”, “آل محمد حقهم/Ehl-i beyt’in hakkı”, “في علي/Ali hakkında”, “بولاية علي/Ali’nin velâyeti hakkında”, “وأنَّ مُحَمَدًا رَسُولُ الله وأنَّ عَلِيًا أمِيرُ المُؤمِنِين/Muhammed Allah’ın elçisi, Ali mü’minlerin emiridir” ifadelerini eklemiştir. Ayrıca “اُمَّةٍ/ümmet” lafzının bulunduğu âyetlerde övgü ve tazîm varsa bu lafza harf ilave edip lafzın harekesini değiştirerek âyetin “أَإِمَّةٍ/imamlar” şeklinde indiğini savunmuştur. Ayyâşî, imâmetle ilgili âyetleri tefsir ederken sadece Şiî imam Muhammed el-Bâkır (Ebû Ca‘fer) ve Ca‘fer es-Sâdık (Ebû Abdillâh)’a isnat edilen rivâyet ve görüşlere yer vermiştir. O, Kur’ân metnine yaptığı bu lafız ilaveleri dışında itaatin emredildiği âyetleri imâmete hamletmiş ve özellikle Kur’ân’da geçen “ülü’l-emr” ifadesi ile Ehl-i beyt’ten olan imamların kastedildiğini iddia etmiştir. Buna karşın Râzi’ye göre; “ülü’l-emr” ifadesi ile imamlar değil “ehlü’l-hâl ve’l-akd” kastedilir. Bunlar da icmâ ehli âlim ve müçtehitlerdir. Ayyâşî’nin Ehl-i beyt ve imâmete dair lafızların Kur’ân’dan silindiğini iddia ederek bu lafızları Kur’ân’a ilave etmesinin temel hedefi; imamların masum ve seçkin insanlar olduğunu, imamlara karşı gelenlerin aynı zamanda Allah’a ve Resûlü’ne karşı gelmiş olduklarını ve dalâlet içerisinde bulunduklarını kanıtlamaktır.
Kummî, Ayyâşî’nin Kur’ân’ın tahrife uğradığı iddiasını ve Ehl-i beyt’in imâmet hakkını olduğu gibi savunurken Tûsî, Kur’ân’ın tahrifi konusunda onlardan farklı düşünmektedir. Tûsî, şâz bir kıraate isnâden sadece bir yerde âyete “آل محمد /Ehl-i beyt” lafzını eklemiştir. Diğer taraftan o, te’vile açık olan âyetleri mensubu olduğu mezhebin etkisi altında kalarak imâmete hamletmiştir. Dolayısıyla Tûsî, imâmetin Hz. Ali ve onun soyundan olan kişilerin hakkı olduğu konusunda Ayyâşî ve Kummî ile aynı görüştedir.
Ayyâşî’nin söz konusu iddialarının tamamen bâtıl ve asılsız olduğunu başta Taberî ve Râzî olmak üzere yüzlerce müfessir, tefsirlerinde ortaya koydukları delillerle ispatlamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Şiî, Ayyâşî, İmâmet, Râzî

Comparison of Ayyâşî and Râzî Tafsir in Specific to the Imamate Thought

Öz

In this article, information was given, first, about the life of Ayyâşî, the events leading to the rise of the imamate thought, and the principles of the imamate. Then the claim of distortion of the verses of the Qur’ān about the imamate in the Ayyâşî tafsir which is one of the first period Shia sources and the verses of the Qur’ān attributed to the imamate were analysed. The aforementioned claims of distortion and the verses of the Qur’ān attributed to the imamate were compared with the Râzî tafsir, and the attitudes of two commentators towards the verses of the Qur’ān were revealed. Moreover, it also covered Kummî, Tûsî, and Taberî’s explanations related to the topic.
The most important belief doctrine that separates the Shi'a from other religious sects is the imamate understanding. The imamate is the religious and political duty of the Islamic society following the death of the Prophet Muhammad (s.a.s). It is possible to state that the political events such as Cemel incident, Sıffın War, Hz. Ali’s being martyred, and Karbala disaster occurring in the first hijri century led up to the formation of the imamate thought. Since they have different opinions about the determination and qualifications of imams, the Shias are divided into different groups in themselves. There are two ecoles in the Imamiyye group which is the biggest group among them. The first one is ahbârîs defending that reports and opinions of the imams are the only source in religious issues and that the Qur’ān is distorted, and the other one is usûlîs adopting the deduction method in the understanding of religious decrees. Ayyâşî (ö. 320/932) is one of the commentators from the ahbârî ecole. The tafsir written by Ayyâşî is highly respected by the Shias in consequence of being one of the first Shia tafsirs.
Ayyâşî claimed that wordings related to the Family of the Muhammed and imamate in some of the verses of the Qur’ān were removed from the verses after the descending of the Qur’ān in order to ground the imamate understanding, which is the characteristic feature of the Shi'a, on the Qur’ān. In accordance with this claim, Ayyâşî added the following statements to the text of Qur’ān: “آل محمد/ the Family of the Muhammed, “آل محمد حقهم/right of the Family of the Muhammed “في علي/about Ali”, “بولاية علي/ guardian of Ali” and “وأنَّ مُحَمَدًا رَسُولُ الله وأنَّ عَلِيًا أمِيرُ المُؤمِنِين/ the Prophet Muhammad is the messenger of Allah and Ali is the caliph of believers”.
Also, when there is praise and honour in the verses including the wording “اُمَّةٍ/umma”, Ayyâşî has added a letter to this wording and claimed that it descended as “أَإِمَّةٍ/imams”.
The main purpose that Ayyâşî added these wordings to the Qur’ān by claiming that wordings about the Family of the Muhammed and imamate were erased is to prove that the imams are innocent and honourable people.
Hundreds of commentators such as Taberî and Râzî proved with the evidence they put forward in their tafsirs that Ayyâşi’s abovementioned claims are totally superstitious and false.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Shia, Ayyâşî, Imamate, Râzî

Kaynakça

• Abdulvehhâb, Abdullatîf b. Abdurrahman b. Hasan b. Muhammed b. el-Berâhîni’l-İslâmiyye fi raddi’ş-şüpheti’l-fârisiyye. y.y. Mektebetü’l-Hidâye, 1989.
• Abdü’s-Semî’, Imâd Ali. et-Teysîr fî usûli ve’ticâhü’t-tefsîr. İskenderiyye: Dâru’l-îmân, 2006.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mes‘ûd. Tefsîrü’l-Ayyâşî. thk. Kısmü’d-Dirâsati’l-İslâmiyye. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l-Bi’se, 2000.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed Temîmî Abdülkâhir. el-Milel ve’n-nihal. 3 Cilt. Kâhire: Müessesetü’l-Halebî, ts.
• Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Riyaz Zirikli. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu‘fî. Sahîh-i Buhârî (el-Câmi’u’s-Sahîh). thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Çelik, Hüseyin - Shahavatov, Sabuhi. “Tefsirde Mezhebe Dayalı Aşırılık -Ayyâşî Örneği-”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/48 (2017), 703-709.
• Emin, Hasan. Müstedrekâtu A‘yâni’ş-Şîa. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Teâruf li’l-Matbûât, 1995.
• Emin, İhsan. et-Tefsîr bi’l-me’sûr ve tetavvüruhû inde’ş-Şîati’l-İmâmiyye. Beyrut: Dârü’l-Hadî, 2000. Fığlalı, Ethem Ruhi. İmâmiyye Şîası. Ankara: Selçuk Yayınları, 1984.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Şiîliğin Doğuşu ve Gelişmesi”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, 33-46. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı. 1993.
• Gaffârî, Nâsır b. Abdullah b. Ali. Usûlu mezhebi’ş-Şîa: el-İmâmiyyetü’l-isnâaşeriyye, 3 cilt. b.y. y.y., 1994. Habibov, Aslan. İlk Dönem Şiî Tefsîr Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2007.
• Hasan, Hasan İbrahim. İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit, Sadreddin Gümüş. 14 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1991.
• Hillî, Cemâlüddîn Hasen b. Yûsuf b. Alî İbnü’l-Mutahhar. Keşfü’l-murâd fî şerhi Tecrîdi’l-i‘tikâd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 2012.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halil Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebevî. 2 Cilt. Kâhire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, 1997.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Meni’ ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Şehrâşûb, Ebu Ca‘fer Reşidüddîn Muhammed b. Ali. Menâkıbu âli Ebî Tâlib. Beyrut: Dârü’l-Edva, 1985. İlhan, Avni. “Şiîlik ve Ana Prensipleri”. Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi 8 (1996), 375-396.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân. Safvân Adnân Dâvudî. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Kûfî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali en-Necâşî el-Esedî. Ricâlü’n-Necâşî: ehadü’l-usûli’r-ricâliyye. thk. el-Hucce es-Seyyid Mûsâ eş-Şebîrî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1997.
• Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim. Tefsîrü’l-Kummî. thk. Tayyib el-Mûsevî el-Cezâirî. 2 Cilt. Kum: Mektebetü’l-Hüdâ, 1984.
• Kummî, Sa‘d b. Abdullah el-Eş’arî Ebû Halef. Kitâbü’l-makâlât ve’l-fırak. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Merkezü İntişârâti ‘İlmî, 1941.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Sikâtü’l-İslâm Muhammed b. Yakub b. İshâk. el-Kâfî. thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1944.
• Mertoğlu, M. Suat. “Ayyâşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/151. Ankara: TDV Yayınları, 2016. Murtazâ, Şerif. el-Fusûlu’l-muhtâra. Beyrut: Dârü’l-Müfîd, 1992.
• Muzaffer, Muhammed Rıza. Akâidü’l-İmâmiyye. Irak: y.y., 1961.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Mûsâ b. Hasan. Fırakü’ş-Şîa. Beyrut: Menşûrâtü’r-Rıza, 2012.
• Onat, Hasan. Emeviler Dönemi Şiî Hareketleri. İstanbul: Endülüs, 2016.
• Onat, Hasan. “Şiîliğin Doğuşu Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (1997), 79-118.
• Öz, Mustafa. “Ca‘fer es-Sâdık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/1-3. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Öz, Mustafa. “Muhammed el-Bâkır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/506. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Öz, Mustafa. “Usûliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/214. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/201. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet Şîa Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Rayyıs, Muhammed Ziyâuddîn. İslâmda Siyasî Düşünce Tarihi. çev. Ahmed Sarıkaya. İstanbul: Nehir Yayınları, 1990.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1999.
• Sâlûs, Ali Ahmed. Maa isnâaşeriyye fi’l-usûl ve’l-fürû‘. Riyâd: Dârü’l-Fâzile, 7. Basım, 2003.
• Şen, Ziya. Şîa’nın Kıraatlere ve Kur’ân Tarihine Bakışı. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Tabatabâî, Muhammed Hüseyin. İslâm’da Şîa. Tahran: İslâmî Kültür ve İlişkiler Merkezi Tercüme ve Yayın Müdürlüğü, 1998.
• Taberî, Ebû Ca‘fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmiu‘l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 2001.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. el-İktisâd fîmâ yeteallaku bi’l-i’tikâd. Beyrut: Dârü’l-Edvâ, 1986.
• Ya‘kûbî, İbn Vâzıh Ahmed b. İshâk b. Ca‘fer. Târîhü’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemir Mühennâ. 2 Cilt. Beyrut: Şirketü’l-İlmiyye, 2010.
• Zâhir, İhsân İlâhî. eş-Şîa ve’s-sünne. Lahor: İdâretu Tercümâni’s-Sünne. 10. Basım, 1995.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 2000.