el-Bahru’l-Muhît Tefsiri Hakkında Yapılmış Akademik Araştırmalar: Bir Literatür İncelemesi -Türkiye, Arap Dünyası ve Batı Ölçeğinde-

Yıl 2021, Sayı: 17, 331 - 374, 30.12.2021

Mehmet Kaya

https://doi.org/10.18498/amailad.986045

Öz

Tefsir geleneğinde önemli bir konuma sahip eserlerden biri de Ebû Hayyân el-Endelûsî (ö. 745/1344)’nin el-Bahru’l-muhît adlı tefsiridir. Yazıldığı dönem için benzeri görülmemiş bir eser olarak nitelenen el-Bahru’l-muhît tefsiri Endülüs ve Sünnî tefsir geleneğini yansıtması bakımından önemli olduğu gibi Arap dili, kıraat ve tefsirde eleştiri geleneği açısından da önemlidir. Semîn el-Halebî (ö. 756/1355)’nin ed-Dürru’l-masûn adlı tefsiri başta olmak üzere kendisinden sonraki birçok tefsire kaynaklık eden bu eser hakkında aralarında Ebû Hayyân’ın öğrencilerinin de bulunduğu çeşitli müellifler tarafından kaleme alınan bir literatür de oluşmuştur.
Son dönemde dünyanın çeşitli ülkelerinde akademik araştırmalara da konu olan el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin bu çalışmaların Arap dünyasında yoğunlaştığı; ülkemizde ve Batı’da ise istenilen seviyede olmadığı görülmektedir. Bununla birlikte ülkemizde eser hakkındaki akademik çalışmaların sayısının her geçen gün artmasını olumlu bir gelişme olarak değerlendirmek gerekir. Bu makalede Türkiye, Batı, Arap dünyası ile Ebû Hayyân’ın Mısır’a yolculuğunda uğradığı duraklar olması sebebiyle Kuzey Afrika’daki bazı ülkelerde el-Bahru’l-muhît tefsiri hakkında yapılmış akademik çalışmalar incelenmiştir. Bu çalışmada sadece el-Bahru’l-muhît tefsiri hakkında doğrudan yapılmış kitap, makale, tez ve bildirilerden oluşan akademik araştırmalara yer verilmiştir. Nitel araştırma yöntemiyle hazırlanan bu çalışma, basılı kaynakların yanı sıra çeşitli veri tabanları ve kataloglar taranarak oluşturulmuştur. Çalışmanın sonunda el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin istatistiki bilgilere yer verilmesi yönüyle de nicel araştırma yönteminden de yararlanılmıştır. Çalışma sonunda el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin akademik çalışmaların kahir ekseriyetinin Arap dünyasında yapılanların oluşturduğu; Türkiye ve Batı dünyasındaki akademik çalışmaların sayı ve konu çeşitliliği açısından Arap dünyasının oldukça gerisinde kaldığı görülmüştür. Ayrıca bu çalışmaların çoğunluğunu tez ve makalelerin oluşturduğu ve el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin kitapların sayısının tahmin edilenin çok altında olduğu görülmüştür. Bu durum esere ilişkin akademik çalışmaların geniş kitlelere ulaşmasının önündeki en önemli engellerden biridir.
Bu çalışma sonunda, el-Bahru’l-muhît tefsiri hakkında yapılmış 36 kitap, 1 kitap bölümü, 76 yüksek lisans, 88 doktora tezi, 91 makale ve 3 bildiri olmak üzere toplamda 295 adet akademik çalışma tespit edilmiştir. Çalışmalar bölgesel bazda incelendiğinde el-Bahru’l-muhît tefsiri hakkında ülkemizde 2 kitap, 3 yüksek lisans, 5 doktora tezi, 14 makale ve 1 bildiri olmak üzere 25; Arap dünyasında 33 kitap, 73 yüksek lisans, 82 doktora tezi, 76 makale ve 2 bildiri olmak üzere 266; Batı’da ise 1 kitap, 1 kitap bölümü, 1 doktora tezi ve 1 makale olmak üzere toplam 4 çalışma yapıldığı görülmektedir. Arap dünyası ve Batı’da el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin ansiklopedi maddesi yazılmadığı, ülkemizde yazılan maddenin ise revizyon aşamasında olduğu görülmüştür. Ülkemizde mükerrer ve birbirinin devamı niteliğindeki makaleler dikkat çekmektedir. el-Bahru’l-muhît tefsirinin ağırlıklı olarak dilbilim ve kıraat açısından incelendiği bu üç coğrafyada eser hakkındaki akademik çalışmaların ülkemizde dilbilim, tefsir metodolojisi ve kıraat; Arap dünyasında dilbilim, tercih olgusu, kıraat ve mukayese; Batı’da ise dilbilim araştırmalarına yoğunlaştığını ifade etmek mümkündür.
Ebû Hayyân ve tefsirinin tanıtılmasının yanı sıra el-Bahru’l-muhît tefsiri hakkında yapılmış akademik çalışmalara ilişkin veri sunularak ülkemizde esere ilişkin yapılacak sonraki çalışmalara ışık tutulmasının ve bu çalışmalarda tekrara düşülmesinin önüne geçilmesinin hedeflendiği bu araştırmanın sonucunda esere ilişkin az sayıda çalışmanın yapıldığı görülen ülkemizdeki araştırmacılara el-Bahru’l-muhît tefsirine ilişkin akademik araştırmalara hız verilmesi; eserin öncelikli olarak Sünnî tefsir metodolojisi, münâsebâtü’l-Kur’an başta olmak üzere Kur’an ilimleri ve kendinden sonraki eserlere etkisi yönünden incelenmesi gerektiği yönünde öneride bulunmak yerinde olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Literatür, Akademik Araştırma, Ebû Hayyân, el-Bahru'l-Muhît

Teşekkür

Makalenin İngilizce özetini gözden geçiren Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi M. Sami Yıldız'a teşekkürlerimi sunarım.

Academic Researches on al-Bahr al-Muhît Commentary: A Literature Review -On The Scale of Turkey, the Arab World and the West –

Öz

One of the works that has an important place in the tradition of tafsir is Abu Hayyan al-Andalusian’s (d. 745/1344) commentary called al-Bahr al-muhît. Al-Bahr al-muhît commentary, which is described as an unprecedented work for the time it was written, is important in terms of reflecting the Andalusian and Sunni tafsir tradition, as well as in terms of the Arabic language, recitation and the tradition of criticism in tafsir. There is also a literature written by various authors, including Abu Hayyan's students about this work, which served as a source for many later commentaries, especially Samin al-Halabi's (d. 756/1355) tafsir called al-Durr al-masun has occurred.
These studies on al-Bahr al-muhît, which has recently been the subject of academic research in various countries of the world, are concentrated in the Arab world; in our country and in the West, it is seen that it is not at the desired level. However, the increase in the number of academic studies on the work in our country should be considered as a positive development. In this article, academic studies on al-Bahr al-muhît commentary in Turkey, in the Western world, in the Arab world and in some countries in North Africa where it is Abu Hayyan was a stopover on his journey to Egypt were examined. In this article only academic researches consisting of directly written books, articles, theses and papers about al-Bahr al-muhît commentary included. This study, which was prepared with the qualitative research method, was created by scanning various databases and catalogs as well as printed sources. At the end of the study, quantitative research method was also used in terms of giving statistical information about al-Bahr al-muhît commentary. At the end of the study, the majority of the academic studies on the interpretation of al-Bahr al-muhît commentary consisted of those made in the Arab world; it has been observed that academic studies in Turkey and the Western world lag far behind the Arab world in terms of number and subject variety. In addition, the majority of these studies are composed of theses and articles; it has been seen that the number of books on the interpretation of al-Bahr al-muhît is far behind the estimate. This situation is one of the most important obstacles in front of academic studies on the work reaching large masses.
At the end of this study, a total of 295 academic studies were identified, including 36 books, 1 book chapter, 76 master’s, 88 doctoral theses, 91 articles and 3 papers on al-Bahr al-muhît commentary. When the studies are examined on a regional basis, it is seen that was made total of 266 studies; in our country 25 studies including 2 books, 3 master's, 5 doctoral theses, 14 articles and 1 paper; in the Arab world including 33 books, 73 masters, 82 doctoral theses, 76 articles and 2 papers and in the West 4 studies, including 1 book, 1 book chapter, 1 doctoral thesis and 1 article. It has been observed that the encyclopedia article on al-Bahr al-muhît commentary has not been written in the Arab world and in the West, and the article written in our country is in the revision stage. In our country, repetitive and continuation articles draw attention. In these three geographies, where the work is mainly studied in terms of linguistics and recitation, it is possible to state that academic studies about the work concentrate on linguistics, tafsir methodology and recitation in our country; linguistics, preference phenomenon, recitation and comparison in the Arab world, and linguistics in the West. While academic studies on al-Bahr al-muhît commentary in these three geographies focus on linguistics and qiraat, it is seen that linguistics, tafsir methodology and qiraat in our country, linguistics in the Arab world, preference phenomenon, recitation and comparison, and linguistics in the West.
As a result of this research, which aims to shed light on future studies on the work to be done in our country and to prevent duplication in these studies, by presenting data on academic studies on al-Bahr al-muhît commentary, as well as introducing Abu Hayyan and his tafsir, it is aimed to give a hand to the researchers in our country, where it is seen that few studies on the work have been it would be appropriate to suggest that accelerating academic research on the interpretation of al-Bahr al-muhît; that the work should be examined primarily in terms of Sunni tafsir methodology, Qur'anic sciences, especially the relationship between verses and its effect on subsequent works.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Literature, Academic Research, Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhit

Kaynakça

• Academia, “Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 08 Haziran 2021. https://www.academia.edu/
• ARUC, Arabic Union Catalog. “البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 08 Haziran 2021. http://www.journaltocs.ac.uk/
• AU Ajman University. Library. Erişim 17 Haziran 2021. https://library.ajman.ac.ae/
• AU, al-Azhar University. The Central Library. Erişim 10 Haziran 2021. http://www.alazhar.edu.ps/library/searchmaster.asp
• AÜ, Ankara Üniversitesi. Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. Erişim: 09 Haziran 2021. http://kutuphane.ankara.edu.tr/
• Besyûnî. Muhammed Ebu’l-Mecd Ali. Bibliyografya er-rasâili’l-ʻilmiyye fi’l-câmiʻâti’l-Mısriyye münzü inşâihâ hattâ nihâyeti’l-karni’l-ʻışrîn. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2001.
• BRİLL, Brill Open Acces for Articles. ”Aranan: Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît”. Erişim 09 Haziran 2021. https://brill.com/page/articleoa/open-access-for-articles
• Ceyûsî. Abdullah Muhammed. Keşşâfü’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye -er-resâilu’l Kur’âniyye fi’d-dirâsâti’l- câmiʻiyye fi’d-dirâsâti’l-Kur’âniyye hattâ h. 1425-m. 2004. Dımeşk: Dâru’l- Ġavasânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2007.
• CU, المكتبة المركزية. جامعة القاهرة. Erişim 11 Haziran 2021. http://lis.cl.cu.edu.eg/
• DAL, Database of Arabic Literature in Western Research. “Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît”. Erişim 08 Haziran 2021. http://www.oxlit.co.uk/oxlit/basic-search.pl
• EBSCO, Ebsco Araştırma Veri Tabanları. “Aranan: Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît”. Erişim: 09 Haziran 2021. https://eds.b.ebscohost.com/eds/results?vid=0&sid=f95d5df4-2b1e-412a-9219-8b6410fa5346%40sessionmgr103&bquery=
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî. Menhecü’s-sâlik fi’l-kelâm ʻalâ Elfiyeti İbn Mâlik. ed. Zellig Z. Harris. Michigan: American Orient Society, 1947.
• Ebû Hayyân, en-Nehru’l-mâdd mine’l-Bahri’l-Muhît. 6 Cilt. thk. Ömer el-Esʻad. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1995.
• Ebû Hayyân, Tefsîru’l-bahri’l-muhît. 9 Cilt. thk. Âdil Ahmed Abdilmevcûd-Ali Muhammed Muavvıd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• GA, Google Akademik. “Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 09 Haziran 2021. https://scholar.google.com/schhp?hl=tr&as_sdt=0,5
• Güven, Şahin. “Suudi Arabistan Ülkelerinde Yapılan Bazı Tefsir Tezleri Üzerine”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15/2 (2003), 207-223.
• Hâlid b. Yusuf b. Ömer el-Vâsıl, “Keşşâfu’l-makâlât ve’l-buhûs fi’l-mecellâti’s-Suʻûdiyye’l-muhakkeme hılâle’l-müdde (h. 1388-1425)”, Mecelletü Maʻhed İmâm eş-Şâtıbî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1 (1427), 392-470.
• Hikmet b. Beşîr b. Yasin (ed.). Mevsûʻatü Bibliyografyai ʻulûmi’l-Kur’ân el-kısmu’l-evvel el-iʻcâzü’l-beyânî. Câmiʻatü’l-Melik ʻAbdilʻazîz, Maʻhedü’l-Buhûs ve’l-İstişârât, yy. ts.
• HL, Harvard Library. Erişim 10 Haziran 2021. https://library.harvard.edu/
• IBLA, Institut des Belles Lettres Arabes Institute of Arabic Literature. Resherce Dans La Bibliothėque. Erişim 10 Haziran 2021. https://ibla-tunis.org.tn/recherche-sur-les-ressources-disponibles-dans-la-bibliotheque/
• INLA, Iraqi National Library and Archives. Erişim 18 Haziran 2021. http://www.iraqnla.gov.iq/opac/index.php IRI, Islamic Research Index. “Aranan: Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 08 Haziran 2021. http://iri.aiou.edu.pk/indexing/?s=
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Yusuf. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-Kurrâ. 3 Cilt. Bergstrasser: Mektebetü İbn Teymiye, 1351.
• İSAM, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi İlâhiyat Fakülteleri Makaleler Veri Tabanı. “Aranan: Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 5 Haziran 2021. http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/findrecords.php
• İSAM, TDV İslam Araştırmaları Merkezi. İsam Kütüphanesi. Erişim 09 Haziran 2021. http://ktp.isam.org.tr/
• İÜ, İstanbul Üniversitesi. Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. Erişim: 09 Haziran 2021. http://katalog.istanbul.edu.tr/client/tr_TR/default_tr
• Jstor. “Aranan: Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim: 09 Haziran 2021. https://www.jstor.org/action/showJournals?browseType=title
• Journaltocs, “Aranan: Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim: 08 Haziran 2021.
• JU, The Universty of Jordan. Library. Erişim 10 Haziran 2021. https://library.ju.edu.jo/EN-library/EN-Library.aspx
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kafes, Ebû Hayyân el-Endelüsi’nin Hayatı ve el-Bahru’l-Muhît İsimli Tefsîrindeki Metodu. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi 1994.
• Kara, Mehmet. Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Araştırmaları (1960-1971). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Kaya, Mehmet. Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri -Bahru’l-Muhît Örneği-. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kaya, Mehmet. “Keşşâf Tefsiri Hakkında Yapılmış Akademik Araştırmalar: Bir Literatür İncelemesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/10 (Haziran 2018), 365-414. https://doi.org/10.18498/amauifd.397181
• KSU, King Saud University. Deanship of Library Affairs. Erişim 17 Haziran 2021. https://catalog.library.ksu.edu.sa/uhtbin/cgisirsi.exe/?ps=pJHGPS6N79/CENTRAL/X/60/1182/X
• MCY al-Hussein Bin Talal Library Yarmouk Universty. Library Catalog. Erişim 10 Haziran 2021. https://library.yu.edu.jo/
• Makarrî, Ahmed Muhammed et-Tilmisânî, Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. 8 Cilt. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• MHESR, Ministry of Higher Education and Scientific Research. Tunisian Library of Academic Resources. Erişim 11 Haziran 2021. http://www.bu.turen.tn/v-ar/home.php
• MK, Milli Kütüphane. Kaşif. Erişim 09 Haziran 2021. https://kasif.mkutup.gov.tr/
• MÜ, Marmara Üniversitesi. Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı. Erişim 09 Haziran 2021. https://katalog.marmara.edu.tr/yordambt/yordam.php?
• NMU, Nelson Mandela University. Library and Information Service. Erişim 11 Haziran 2021. https://opac.seals.ac.za/search~S12
• OATD, Open Access Theses and Dissertations. “Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît”. Erişim: 09 Haziran 2021. https://oatd.org/
• OCLC Worldcat, “Aranan: Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, Abu Hayyan, al-Bahr al-Muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim: 08 Haziran 2021. https://www.worldcat.org/search?qt
• PISAI, Pontificio Instituto di Studi Arabi e d’Islamistica. Library. Erişim 11.06.2021. https://en.pisai.it/library/the-library/
• PQDTGLOBAL, ProQuest Dissertations & Theses Global. “Abu Haiyan, al-Bahr al-Muhît”. Erişim: 9 Haziran 2021. https://fe3101d514a51471122649bb152e4393ec932515.vetisonline.com/pqdtglobal?accountid=16935 SB, Staatsbibliothek zu Berlin. 12 Haziran 2021. http://stabikat.de/
• Seʻâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Muavvıd-Adil Ahmed Abdülmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 1418).
• Sefâkusî, Burhaneddin Ebû İshak İbrahim b. Muhammed. el-Mücîd fî iʻrâbi’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Hâtem Salih ed-Dâmin. b.y. Dâru İbni’l-Cevzî, 1430.
• SOAS, Soas University of London. Soas Library. Erişim 15 Haziran 2021. https://www.soas.ac.uk/library/
• TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. “el-Bahrul-Muhît”. Erişim 01 Ağustos 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-hayyan-el-endelusi
• TRDİZİN, Ulakbim. “Aranan: Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, البحر المحيط، أبو حيان”. Erişim 8 Haziran 2021. https://trdizin.gov.tr/
• TU, Toronto Universty. Toronto Universty Libraies. Erişim 10.06.2021. https://onesearch.library.utoronto.ca/
• UC, iDiscover. https://idiscover.lib.cam.ac.uk/primo-explore/search? vid=44CAM_PROD&lang=en_US&sortby=rank Erişim 11 Haziran 2021.
• UCM, Universidad Compultense Madrid. Biblioteca Compultense. Erişim 11 Haziran 2021. https://biblioteca.ucm.es/
• UL, University of Liverpool. Search the Library Catalogue. Erişim 10 Haziran 2021. https://library.liv.ac.uk/
• UM, The Universty of Manchester. Library Search. Erişim 11.06.2021. https://www.librarysearch.manchester.ac.uk/discovery/search?vid=44MAN_INST:MU_NUI&sortby=rank
• UT, Université de Tlemcen. Bibliothéque Universitaire Centrale. Erişim 11 Haziran 2021. http://bibfac.univ-tlemcen.dz/bibcentrale/opac_css/
• WDL, World Digital Library. Erişim 10 Haziran 2021. https://www.wdl.org/en/search/?institution=
• YÖK, Yüksek Öğretim Kurumu Başkanlığı Tez Merkezi. “Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît”. Erişim: 5 Haziran 2021. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/