An Approach to the Role of Narratives Resemble Outwardly Disbelief in the Construction of Social Values

Yıl 2022, Sayı: 19, 351 - 385, 30.12.2022

İsa Onay

https://doi.org/10.18498/amailad.1145073

Öz

The religion of Islam has demanded some radical changes in the understanding of belief, worship, morality, law, economy and politics in the Arabian peninsula where it was born. Different linguistic elements have been used in the Qur'an and Sunnah for the realization of mental and behavioral change. As it is known, hadiths do not present a uniform situation in terms of style, on the contrary, they are divided into various categories. In this context, It is possible to divide the style of the Prophet Muhammed into two main parts as direct expression and indirect expression. The aim of the direct expression style is to express the message in a simple way without giving place to rhetoric. This linguistic quality can often be observed in the words, orders, prohibitions and correspondence of the Messenger of Allah about the past, future and current situation. The purpose of the indirect expression style is applied to make the message comprehensible or to penetrate the life and memory of the person. Examples of indirect expression are hadiths that include similes, metaphors, allusions, parables and parables. For this reason, in order to understand and interpret the hadiths, the style and narrative style used by the Prophet in his message should be taken into account. Examining the hadiths, there are some expression patterns used by the Prophet Muhammed (pbuh). Among these, there are many hadiths that are narrated in terms such as "he is not from us or from me", "he will not have faith", "he cannot enter heaven", "Allah does not look at him, does not purify him". However, researches dealing with the normative expressions in the hadith narration are limited. This research covers the evaluation of the narrations selected from the main hadith sources, in particular Kutub-i Tisa. The aim of this research is to present the messages intended to be given in the aforementioned stereotypes as a whole and to determine how such narrations are evaluated in hadith commentaries. It is important to focus on how the narrations expressing outward disbelief, not being a believer, and being deprived of Paradise are understood and whether the content of the aforementioned narrations will create a perspective in the social field. Especially to reveal is important how the elements in the narrations construct or aim to build the mental world of people. However, considering the limitations of the research, it will not be possible to convey all the narrations in detail and to analyze the bills and texts. On the other hand, aspects related to fatwa such as haram and makruh in the fiqh literature of the facts conveyed in the aforementioned narrations will be left to the aforementioned works. However, the selected sample, Hz. It is possible for it to have a place in the activities of understanding the purpose of the Prophet's words and interpreting the hadith. In this framework, research has been carried out in a way that will highlight the messages contained by the thematic reading of the narrations, which are in different patterns and have the same meaning. At this point, in similar studies, the possibility of a sociological and psychological interpretation of the literature of decency, morality-sermon, tergib-terhib, forty hadiths, instead of a word-based approach, can be examined in terms of directing the perceptions of religiosity and contributing to the construction of social consciousness. In the research, the language and style of the Prophet Muhammed, some stereotypical expressions used by the prophetic style in the construction of social consciousness, the social messages based on the context of the phrases, the interpretations of the commentators on the related narrations in the context of faith-deeds-morality and an evaluation are included. As a result, it is possible to say that the narrations, which are also the subject of deed-belief debates, are interpreted as literal or metaphorical. As the commentators point out, the aforementioned punishment and deprivation are understood in its true sense, since if the person commits these acts with conviction, he will fall into disbelief. The narrations are understood metaphorically, since those who, although they are believers, exhibit these behaviors due to their negligence and mistakes, will enter Paradise by the grace of Allah after they are punished. It is seen that the zecr/avoidance style used by the Prophet includes the principles that develop positive attitudes in social relations as well as messages related to servitude in the construction of individual and social consciousness, and strongly prohibits attitudes that will negatively affect human relations. Therefore, the related narrations, Hz. It can be accepted as a style that the Prophet used to emphasize the truths that make up the Muslim personality.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Sociology of Sunnah, Prophetic Style, Indirect Speech, Tergib and Terhib, Hadis, Sünnet Sosyolojisi, Nebevî Üslub, Dolaylı Anlatım, Tergîb ve Terhîb.

Zâhiren Küfrü Çağrıştıran Rivâyetlerin Toplumsal Değerler İnşasındaki Rolüne Dair Bir Yaklaşım

Öz

İslam dini, içinde doğduğu Arap yarımadasındaki inanç, ibadet, ahlâk, hukuk, iktisat ve siyaset anlayışına ilişkin bir takım köklü değişiklikler talep etmiştir. Zihinsel ve davranışsal değişimin gerçekleşmesi için de Kur’an ve sünnette farklı dilsel unsurlar kullanılmıştır. Bilindiği üzere hadisler, üslup yönünden tekdüze bir durum arz etmemekte, aksine çeşitli kategorilere ayrılmaktadır. Bu bağlamda tebliğ sürecinde çeşitli eğitim metotlarını kullanan Hz. Peygamber’in üslubunu dolaysız anlatım ve dolaylı anlatım olmak üzere iki ana kısma ayırmak mümkündür. Dolaysız anlatım tarzından amaç; söz sanatlarına yer vermeksizin, mesajın sade bir tarzda ifade edilmesidir. Resûlullah’ın geçmiş, gelecek ve mevcut durum ile alakalı sözlerinde, yazışmalarında, emir ve yasaklarında çoğunlukla bu dilsel nitelik gözlemlenebilir. Dolaylı anlatım tarzından amaç; mesajı kavranabilir kılmak ya da kişinin yaşamına ve belleğine nüfuz etmek için müracaat edilen anlatım tarzıdır. Dolaylı anlatımın örnekleri ise, teşbih, mecaz, kinaye, mesel ve kıssalara yer veren hadislerdir. Dinin mesajlarını muhataplarının zihinlerine iyice yerleştirebilmek için Allah Resûlü (sas) kıssaları, soru-cevap üslubunu, bağlantı kurma, teşvik etme, onaylama, çirkin görme gibi tutumlarla Müslüman kimliğini tanımlayan olumlu yönü inşa eden hadisler yanında uzaklaştırmayı, mahrum kılmayı, ait olmamayı da ifade eden tehdit ve tağliz (kınama, uyarma) ve zecr (sakındırma) ifadelerini kullanmıştır. Bu sebeple hadislerin doğru anlaşılması ve yorumlanması için Hz. Peygamber’in tebliğde kullandığı üslup ve anlatım tarzının dikkate alınması gerekir. Hadislere bakıldığında Hz. Peygamber’in (sas) kullandığı bazı ifade kalıpları karşımıza çıkmaktadır. Bunlar içinde “bizden ya da benden değildir”, “iman etmiş olmaz”, “cennete giremez”, “Allah ona bakmaz, tezkiye etmez” gibi kalıplarda rivâyet edilen birçok hadis vardır. Fakat hadis rivâyetinde kalıp (normatif) ifadelerin ele alındığı çalışmalar sınırlıdır. Bu araştırma Kütüb-i Tisa özelinde temel hadis kaynaklarından seçilen rivâyetlerin değerlendirmesini kapsamaktadır. Bu çalışmanın amacı söz konusu kalıp ifadelerde verilmek istenilen mesajların bir bütün halinde sunulması ve bu gibi rivâyetlerin hadis şerhlerinde nasıl değerlendirildiğini tespit etmektir. Zahiren küfrü, mümin olmamayı, cennetten mahrum olmayı ifade eden rivâyetlerin nasıl anlaşıldığı ve söz konusu rivâyetlerin içeriğinin sosyal alanda bir bakış açısı oluşturup oluşturmayacağı üzerinde durulması gereklidir. Öncelemek istediğimiz, rivâyetlerdeki unsurların insanların zihin dünyasını nasıl inşa ettiğini ya da etmeyi amaçladığını ortaya koymaktır. Fakat araştırmanın sınırlılığı göz önünde bulundurulduğunda bütün rivâyetleri detaylı bir şekilde aktarmak ayrıca senet ve metin incelemesini yapmak mümkün olmayacaktır. Diğer taraftan söz konusu rivâyetlerde aktarılan olguların fıkıh literatüründe haram, mekruh gibi fetvaya ilişkin yönleri söz konusu eserlere bırakılacaktır. Ancak seçilen örneklemin Hz. Peygamber’in sözlerindeki maksadı anlama faaliyetleri kapsamında hadis yorum faaliyetleri içinde bir yer edinmesi dikkatlere sunulabilir. Bu çerçevede farklı kalıplarda ancak aynı manayı çağrıştıran rivâyetlerin, tematik okuma ile ihtiva ettiği mesajları ön plana çıkaracak bir surette araştırma sürdürülmüştür. Bu noktada benzer çalışmalarda, dindarlık algılarının iyiye yönlendirilmesi ve toplumsal bilincin inşasına katkısı açısından edep, ahlâk-vaaz, tergîb-terhîb (teşvik-sakındırma), kırk hadis literatürünün lafız merkezli yaklaşım yerine sosyo-psikolojik açılardan gâî/maksadı önceleyen yorumun imkânı irdelenebilir. Çalışmada öncelikle Hz. Peygamber’in dil ve üslubuna, nebevî üslubun toplumsal bilinç inşasında kullandığı bazı kalıp ifadelere, söz öbeklerinin konu bağlamını esas alan toplumsal mesajlara, iman-amel-ahlâk ilişkisi bağlamında şârihlerin ilgili rivayetler hakkındaki yorumlarına ve bir değerlendirmeye yer verilmiştir. Sonuç olarak; amel-iman tartışmalarına da konu olan rivâyetlerin zahirî/lafzî veya mecazî olarak yorumlandığını söylemek mümkündür. Şârihlerin de işaret ettiği üzere; kişi söz konusu davranışları caiz olduğuna inanarak yaptığı takdirde inkâra düşeceği için bahsi geçen ceza ve mahrumiyet gerçek anlamıyla anlaşılmaktadır. Mümin olduğu halde gaflet ve hatası sebebiyle söz konusu davranışları sergileyenler ise cezasını çektikten sonra Allah’ın lütfu ile cennete gireceği için rivâyetler mecazî olarak anlaşılmıştır. Hz. Peygamber’in kullandığı zecr/sakındırma üslubunun bireysel ve toplumsal bilincin inşasında, kulluğa ilişkin mesajlar yanında sosyal ilişkilerde olumlu tutum geliştirici esasları içerdiği ayrıca beşerî ilişkileri olumsuz etkileyecek tutumları şiddetli bir şekilde yasakladığı görülmektedir. Buradan hareketle ilgili rivayetler, Müslüman şahsiyetini oluşturmayı amaçlayan bir üslup sayılabilir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet Sosyolojisi, Nebevî Üslub, Dolaylı Anlatım, Tergîb ve Terhîb.

Teşekkür

Editörlere, hakemlere ve yayın sürecine destek sağlayan tüm hocalarımıza katkı ve değerlendirmeleri için teşekkür ederim.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrâru’l-merfûa fî’l-ahbâri’l-mevdûa. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu mişkâti’l-mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 2002.
• Aslan, Recep. “Hz. Peygamber’in (sav) Üslubu ve Anlatım Tarzı”. İlahiyat Akademi 14 (Aralık 2021), 219-236.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî. 25 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, ts.
• Bayraktutar, Muammer. Hadislerde Mecâzî Anlatım. Ankara: Yayınevi, 2010.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Çamur, Fatma Yüksel. Anlatıbilim ve Hadis. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. Sünen-i Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Riyad: Daru’l-Muğnî, 1412/2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Yasir Hasan vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1436/2015.
• Ebû Gudde, Abdulfettâh. Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed ve Öğretim Metotları. çev. Enbiya Yıldırım. Ankara: Takdim, 2021.
• Ebû Şehbe, Muhammed. Sünnet Müdafaası. çev. Mehmet Görmez-M. Emin Özafşar. 2 Cilt. İstanbul: Risale, 2020.
• Ekizer, Duran. “Hz. Peygamber’in Üslubunda Mecazi Anlatım: Müslim’in el-Cami’u’s-Sahih’inde Yer Alan İmanla İlgili Bazı Hadisler Özelinde Bir Tahlil”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 59/1 (2018), 203-220.
• Ekizer, Duran. Belagat Açısından Buhârî ve Müslim’de Mecaz İçeren Hadisler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlamasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV yayınları, 3. Basım, 2011.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân. thk. Mehmet Ali Sönmez-Halis Aydemir. 8 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü muḫtelifi’l-ḥadîs. thk. Muhammed Muhyiddin el-Esfâr. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. nşr. Şuayb el-Arnaût -Âdil Mürşid-Saîd el-Lehhâm. 5 cilt. Dımaşk: Dar-u Risâle, 1430/2009.
• Karadâvî, Yusuf. es-Sünnetü masdaran li’l-marifeti ve’l-hadarati. Kahire: Daru’ş-Şurûk, 3. Basım, 1433/2002.
• Karadâvî, Yusuf. Sünneti Anlamada Yöntem. çev. Bünyamin Erul. İstanbul: Nidâ Yayıncılık, 4. Basım, 2013.
• Kazan, Ramazan. Edebi Üslub Açısından Hadis Metinleri. Ankara: Nobel Yayınevi, 2013.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer b. İbrâhîm. el-Müfhim limâ eşkele min Telḫîṣi kitâbi Müslim. nşr. Muhyiddin Dîb Müstû v.d. 7 Cilt. Beyrut: Daru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Tuḥfetü’l-aḥveẕî şerḥu Câmi’i’t-Tirmiẕî. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd ‘Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-‘Arabî, 1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen. thk. Abdülfettah Ebu Gudde. 9 cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbati’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahihi Müslim b. Haccâc. 18 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâŝi’l-‘Arabî, 1392/1972.
• Onay, İsa. “Sosyo-Politik Rivâyetlerin Anlaşılmasında Bağlamın Tespiti- “Câhiliye Ölümü” Rivayetleri Örneği”-. Trabzon İlahiyat Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 47-86.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Sancaklı, Saffet. “Hadislerin Doğru Yorumlanmasında Hz. Peygamber’in Dolaylı Anlatım Üslubunun Analizinin Önemi”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Bahar 2017), 105-147.
• Sehârenfûrî, Halîl b. Ahmed. Bezlü’l-mechûd. 14 Cilt. Hindistan: Merkezü Şeyh Ebü’l-Hasan en-Nedvî, 1427/2006.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-mesâbîh. nşr. Abdülhamîd Hindâvî. 13 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü Musatafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Unutmaz, Recep. Temel Hadis Kaynaklarında “Bizden Değildir” Formatıyla Gelen Hadisler. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Wael B. Hallaq. Hukukun Ahlâki Boyutu. çev. Necmettin Kızılkaya. İstanbul: Pınar Yayınları, 2020.
• Yerkazan, Hasan. “Building a Livable Society in the Context of Hadiths”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/1 (2022), 60-84.
• Yılmaz, Fatih Mehmet. Sünnet Medeniyeti. Konya: Yediveren Kitap, 2019.
• Yılmaz, Hayati. “Bir Hadisçinin Bireysel ve Toplumsal Eğitim Projesi -Nevevî ve Riyâzü’s-Sâlihîn’i Okumak-“. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 67-88.