MOĞOL İDARÎ SİSTEMİNDE ÇİNLİ VEZİR YEH-LU CH’U-TS’Aİ

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Prof. Dr. Ergin AYAN'A ARMAĞAN Özel Sayı, 31 - 40, 31.07.2024

Derya Coşkun

https://doi.org/10.48122/amisos.1475338

Öz

Moğol tarihinde teşkilatlanma ve idarecilikte kozmopolit etnik kökene dayalı birçok devlet
adamının varlığı dikkat çekmektedir. Buna sebep olarak Moğolların Uygur Türklerinin
tecrübelerine ve teşkilatlanmadaki başarılarına daha çok güveniyor olmaları gösterilse de sonraki
süreçte özellikle Çin hâkimiyeti sonrasında Çinli vezirler ve bürokratların da bu yapılanma
içerisinde faal bir şekilde olmaları Moğol idare sisteminde çoklu etnik kökene duyulan sempatiye
işaret etmektedir. Moğolların göçebelikten yerleşik hayata geçişlerinin travmatik bir sonucu olarak
görülen bu durum, Moğol devlet yapısında çoklu etnik gücün bir araya gelmesine ön ayak
olmuştur. Bu bağlamda devlet içerisinde Han’ın üzerinde ciddi etki kurabilen Çinli bir bürokratın
evladı olarak karşımıza çıkan Yeh-lu Ch’u-ts’ai ayrı bir yere sahiptir. Onu önemli kılan husus,
devlet idaresinde kimsenin onun karşısında duramayacak kadar etkin bir güce sahip olamamasıdır.
Cengiz Han’ın desteği ile başladığı Moğol idarecilik yolculuğuna Ögeday Han zamanında daha da
güçlü adımlarla ilerlediği görülen bu Çinli vezirin siyasî, askerî ve iktisadî boyutta birçok reforma
imza attığı görülmektedir. Ögeday Han’ın her icraatında kayıtsız şartsız ona sunduğu desteğin
elbette ki Yeh-lu Ch’u-ts’ai’nin idarecilik kimliğinde olumlu ve olumsuz birçok dönütü olmuştur.
Bu durum özellikle Ögeday Han’ın ölümü sonrasında belirgin bir şekilde hissedilmeye başlanmış
ve Yeh-lu Ch’u-ts’ai’nin de içinde bulunduğu farklı etnik yapıda birçok bürokrat
itibarsızlaştırılarak devlet idaresinden uzaklaştırılmıştır. Bu çerçeveden bakıldığında makale, Yeh
lu Ch’u-ts’ai’nin Moğol idari sistemindeki kimliği ve icraatları hakkında önemli bilgiler ve
tartışmalar sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Moğol, Teşkilat, Yeh-lu Ch’u-ts’ai, Çin, Teşkilat.

CHINESE VIZIER YEH-LU CH'U-TS'AI IN THE MONGOLIAN ADMINISTRATIVE SYSTEM

Öz

The fact that there were many politicians with cosmopolitan ethnic origins in organization and
administration in Mongolian history draws attention. While Mongols are often believed to have
relied more on the experiences and organizational successes of the Uighur Turks, the fact that
Chinese viziers and bureaucrats were also active in this structure in the following period,
especially after the Chinese domination, points to the sympathy for multi-ethnicity in the
Mongolian administrative system. Considered a traumatic consequence of the transition from
nomadism to settled life, this has facilitated the convergence of multiple ethnic powers within the
Mongol state structure. In this context, Yeh-lu Ch'u, the son of a Chinese bureaucrat who wielded
significant influence over the Han, undoubtedly has a special place within the state. What
distinguishes him is his unparalleled power in governance, where no one could challenge him.
Embarking on his career in the Mongol administration with the support of Genghis Khan, the
Chinese vizier took even stronger steps during the reign of Ögeday Khan and carried out many
reforms in political, military and economic dimensions.. Ögeday Khan's unconditional support for
him in all his actions certainly had many positive and negative repercussions on Yeh-lu Ch'u-ts'ai's
administrative identity.. This became particularly apparent after Ögeday Khan's death, as many
bureaucrats of different ethnic origins, including Yeh-lu Ch'u-ts'ai, were marginalized and
removed from the state administration. Viewed within this framework, this article aims to provide
essential insights and discussions regarding Yeh-lu Ch'u-ts'ai's identity and actions within the
Mongol administrative system.

Kaynakça

• Buell, P. D. 1980, Kalmyk Tanggaci People: Thoughts on the Mechanics and İmpact of Mongol Expansion, Mongolian Studies, 6.
• Ch’un, C. 2019, Cengiz Han’ın Ölümsüzlük Arayışı, Çev. Gülşah Hasgüçmen, Kronik Kitap, İstanbul.
• Çakan, V. 2019, “Uygur Türklerinin Moğol İmparatorluğundaki Rolü”, Asya Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 19-28.
• D’ohsson, M. B. C. 2006, Moğol Tarihi, Çev. Ekrem Kalan-Qiyas Şükürov, IQ Yayınları, İstanbul.
• Ersoy, F. 2007, “Moğol Yazısının Tarihî Gelişimi ve Moğolların Kullandıkları Alfabeler”, SÜTAD, 22, Konya, 393-404.
• Grousset, R. 2014, Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Hasan, H. İ. 1311-1991, Târîhü’l-İslâm, C. IV, Dârü’l-Cîl, Beyrut.
• Hortog, L. 2013, Dünya Fatihi Cengiz Han, Doğan Egmont Yayıncılık, İstanbul.
• Jahn, K. 1942, “İran’da Kâğıt Para”, Belleten, 6 (23-24), Ankara, 269-309.
• Kadyânî, A. 1384hş., Târîh Ferheng-i ve Temeddon-i Îrân der Devre-i Mogûl, Tahrân.
• Kamalov, İ. 2009, Altın Orda ve Rusya (Rusya Üzerindeki Türk Tatar Etkisi), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Kemaloğlu, İ. 2016, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, Avrasya’nın Sekiz Asrı: Cengizoğulları, Ötüken Neşriyat, İstanbul.