TÜRKİYE CUMHURİYETİ DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI BELGELERİ IŞIĞINDA İRAN İŞGALİ SONRASI TÜRK-İRAN SINIRINDA TÜRK-SOVYET GERGİNLİĞİ (1941-1943)

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Prof. Dr. Ergin AYAN'A ARMAĞAN Özel Sayı, 82 - 88, 31.07.2024

Yunus Bor

https://doi.org/10.48122/amisos.1503918

Öz

İkinci Dünya savaşı insanlık tarihinin en kanlı savaşlarından biri olmuş 60 milyondan fazla insan
hayatını kaybetmiştir. Savaş bittiğinde birçok ülke kıtlık ve hastalıklarla mücadele etmiştir. Tarihin
en kanlı savaşlarından biri olan bu savaşta İran savaş başladıktan iki yıl sonra İngiliz ve Sovyetler
tarafından 25 Ağustos 1942’de işgal edilmiştir. İngilizler İran’ın güneyine yerleşmiş Sovyetler
Birliği ise İran’ın kuzey ve kuzeybatı bölgelerinde hakimiyet kurmuştur. Türk-İran sınırının
bulunduğu bölgede İran kuvvetlerinin yerini Sovyet kuvvetleri almıştır. Çalışmada, Sovyet- İran
ilişkileri kapsamında Sovyetlerin bu bölgeye yerleşme süreci anlatılacak daha sonra bu bölgede Türk
askerleri ile yaşadıkları sorunlar irdelenerek bu sorunların Türk-Sovyet ilişkilerine etkisi ortaya
çıkarılmaya çalışılacaktır. Sınır ihlalleri nedeniyle Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye verdiği uyarılar
ve Türkiye’nin bu uyarılara karşı verdiği tepkiler de ele alınacaktır. Sovyetler Birliği’nin İran’ı işgal
ettikten sonra Türkiye sınırını ihlal etmesinden kaynaklanan küçük çaplı çatışmalar ve bu çatışmalar
neticesinde her iki taraftan verilen kayıplara yer verilmiştir. Türk- Sovyet ilişkilerinin zaman zaman
gerginleşmesine neden olan bu olaylar iki ülkenin hadiselere sağduyulu yaklaşmasıyla büyümeden
çözüme kavuşmuştur. Çalışmamızda, özellikle araştırmacılara yeni açılan Türkiye Dışişleri
Bakanlığı arşiv kaynakları kullanılmış ayrıca dönemin diğer ana kaynaklarına da yer verilmiştir.
Dışişleri Bakanlığı arşiv belgeleri bize Türkiye’nin bu dönemde Sovyetlere karşı nasıl bir politika izlediğine dair ipuçları vermektedir. Türk-İran sınır bölgesinde gerçekleşen bu hadiseler Dışişleri
Bakanlığı belgelerinde anlatıldığı üzere 1941-1943 yılı Türk- Sovyet ilişkilerini etkilemiş hatta
Sovyetlerin Türkiye’ye nota vermesine neden olmuştur. Ayrıca sınır bölgesinde yaşayan Kürt
grupların Sovyetler tarafından nasıl desteklendiği ve Türkiye’nin bu desteği durdurmak için hangi
diplomatik yolları kullandığı İngiliz Devlet Arşivi’nden alınan belgeler ile ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk-Sovyet ilişkileri, Türk-İran sınırı, Türkiye, İran, Sovyetler Birliği.

TURKISH-SOVIET TENSION ON THE TURKISH-IRANIAN BORDER AFTER THE IRAN INVASION ACCORDING TO THE DOCUMENTS OF THE MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC OF TURKEY (1941-1943)

Öz

The Second World War was one of the bloodiest wars in human history and more than 60 million
people lost their lives. When the war was over, many countries struggled with famine and diseases.
In this war, which is one of the bloodiest wars in history, Iran was occupied by the British and the
Soviets on August 25, 1942, two years after the war started. The British settled in the south of Iran,
and the Soviet Union dominated the northern and northwestern parts of Iran. In the region where the
Turkish-Iranian border is located, the Soviet forces replaced the Iranian forces. In the study, within
the scope of Soviet-Iranian relations, the settlement process of the Soviets in this region will be
explained, then the problems they experienced with the Turkish soldiers in this region will be
evaluated and the effects of these problems on Turkish-Soviet relations will be explained. In this
process, the Soviet Union's warnings to Turkey due to border violations and Turkey's reactions to
these warnings will also be discussed. In this period, the Soviet Union's warnings to Turkey due to
border violations and Turkey's reactions to these warnings will also be discussed. These events,
which caused Turkish-Soviet relations to become tense from time to time, were resolved before they
escalated with the common sense approach of the two countries. Ministry of Foreign Affairs archive
documents give us clues about what kind of policy Turkey followed against the Soviets in this
period. These events, which took place in the Turkish-Iranian border region, how affected Turkish
Soviet relations between 1941 and 1943, as explained in the documents of the Ministry of Foreign
Affairs, and even caused the Soviets to give a note to Turkey. In addition, how the Kurdish groups
living in the border region were supported by the Soviets and what diplomatic ways Turkey used to
stop this Soviet support were revealed with documents taken from the National Archieves of United
Kingdom.

Kaynakça

• British Consulate Kermanshah, FO 248/1405, Kurdish Suiation, 15.9.1941.
• Kurdish Movement on Turco-Persian Turco-Iraqi and Turco-Syrian Frontiers, FO 371/27245, Iraqi-Persian Relations- Kurds, 4.12.1941.
• Cumhurbaşkanlığı İsmet İnönü Arşivi, Belge no: 500799, 18.03.1946.
• Cumhuriyet Gazetesi, “Ağrıdağı Üzerindeki Askeri Harekatımız İnkişaf Ediyor”, 6.07.1930, 1.
• Cumhuriyet Gazetesi, “Tenkil Harekâtı Sür’atle İlerliyor”, 5.07.1930, 1.
• Milliyet Gazetesi, “Şarkta Tedip Harekâtına Başladık”, 6.07.1930, 1.
• Bor, Y. 2022, İkinci Dünya Savaşı’nda İran ve Türkiye ile İlişkileri (1939-1947), Sonçağ Yayınları, Ankara.
• Çetinsaya, G. 1999, “Atatürk Dönemi Türk-İran İlişkileri, 1926-193”, Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, C.V, 3, 170.
• Duman, S. 2016, “Tek Parti Dönemi Türkiye-İran İlişkileri”, Yeni Türkiye Dergisi, 83, 835 848.
• Soysal, İ. 2000, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları (1920-1945), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.