ARTANORANLILIK DERECESİNİN ÖLÇÜLMESİ

Yıl 2000, Cilt: 16 Sayı: 1, 445 - 467, 01.12.2000

Tayfun Moğol , Tufan Çakır

Öz

Bazı vergilerin .artanoranlı bazılarının azalanoranlı olduklarının iyi bilinmesine rağmen, bunların derecesini gösterecek genel kabul görmüş bir indeks yoktur. Genellikle artanoranlı veya azalanoranlı vergilerin varlığının bilinmesi ve birbirlerinden kolaylıkla ayrılabilmeleri nedeniyle üzerinde yeteri kadar tartışılmamıştır. Ortak bir kanıya göre ortalama vergi oranının gelir arttıkça artması halinde vergi tarifeleri artanoranlı, ortalama oran azaldığında azalanoranlı ve sabit kaldığında ise sabit oranlı tarife olarak adlandırılmaktadır.
Bu türlü bir tanımlama yapmak, beraberinde bazı sorunları da getirmektedir. Yukarıdaki tanımlama farklı artanoranlılık ölçütleri ile uyumlu olmayabilir. Bir başka deyişle, ortalama oran artmasına rağmen başka bir tanımlamaya göre vergi tarifesi artanoranlı olmayabilir. Bu sorunun yanında, farklı artanoranlılık ölçütleri aynı tarife için farklı derecede artanoranlılık gösterebilmektedir. Ayrıca belirli bir gelir seviyesinde artanoranlılık derecesi, uygulanan ölçüte bağlı olarak bir tarifeden diğerine geçildiğinde artabilir veya azalabilir.
Bu çalışmada, önerilmiş ve bazıları uygulama alanı bulmuş artanoranlılık -ölçütleri ele alınacaktır. İlk bölümde dört farklı ölçüt incelenecektir.· Bunlar lokal ölçütler (Local measures) olarak adlandırılmaktadır. Lokal olarak adlandırılmalarının nedeni, tek bir vergi tarifesinin artanoranlılık/azalanoranlılık derecesini ortaya koymalarıdır. Bu ölçütler vergi ile gelir arasındaki ilişkilerin değişik matematiksel ifadeleridir. Lokal ölçütler sadece bir tarifeye ait olmaları nedeniyle, tüm vergi sisteminin artanoranlı/azalanoranlı olup olmadığı veya derecesi hakkında bilgi veremezler. Ayrıca sözü edilen lokal ölçütl􀀡r seçilmiş Türk gelir vergisi tariflerine uygulanmıştır.
Bazı yazarlar bütün vergi sisteminin artanoranlı/azalanoranlı olup olmadığını ortaya koyacak bir ölçüte ihtiyaç olduğunu belirtmişlerdir. _Artanoranlılık veya azalanoranlılığın ölçülmesinde kullanılacak tüm ölçütleri gelir dağılımı ile ilişkilendirilmesi gerekmektedir. Çünkü, ekonomideki tüm bireylerin geliri mutlak olarak aynı ise, sabit oranlı bir verginin ric-i olması mümkün değildir. Gelir dağılımı ne kadar bozuksa, bir satış vergisinin ric-i'liği de o kadar artacaktır. Gelir dağılımını ve tüm vergi sistemini dikkate alan artanoranlılık ölçütleri Global ölçütler (Global measures) olarak adlandırılmaktadır. Bu ölçütler ikinci bölümde ele alınacaktır. Türkiye için global ölçütlerin uygulaması, yeteri kadar güvenilir istatistiki bilginin olmaması nedeniyle yapılamamıştır. Ancak katma değer vergisi ve gelir vergisi için farklı gelir gruplarının ödediği vergiler DİE'nin istatistiklerine dayanarak tahmin edilmeye çalışılmıştır. Ancak aynı yıl için tahmin edileni örneğin KDV ile tahsil edilen KDV arasında büyük farklılıklar gözlenmiştir. Dolayısıyla, global ölçütlerin Türk vergi sistemi için uygulaması yapılmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Artan oranlılık, Vergi

Kaynakça

• BRACEWELL-MILES, Barry, Measurement oftax Progressivity: A Comment, THE ECONOMIC JOURNAL, Vol.89,No.355, ss.648-651
• FORMBY, John P.,Terry G. SEAK,W. James SMITH, A Comparison ofTwo New Measures oftax Progressivity, THE ECONOMIC JOURNAL, Vol.91,Dec. 1981,ss.1015-1019
• FORMBY, John P., Terry G. SEAK, W. James SMITH, Difficulties in the Measurement and Comparison of Tax Progressivity: The Case of North America, PUBLIC FINANCE, Vol.XXXIX,No.3,1984,ss.297- 311
• FULLERTON, Don, On the Possibility of an Inverse Re!ationship between Tax Rates and Govemment Revenues, JOURNAL OF PUBLIC ECONOMICS,Vol.19,No.1, 1982,ss75-98
• JAKOBSSON, Ulf, 'On the Measurement ofthe Degree of Progression', JOURNAL OF PUBLIC ECONOMICS, Vol.5, No:1,2, Jan-Feb 1976 , s.161-168
• KAKWANI, Nanak C., "Measurement ofTax Progressivity: An Intemational Comparison", ECONOMIC JOURNAL, Vol.87, 1976, p.71-80
• LUI, Pak-Wai, 'Lorenz Domination and Global Tax Progressivity', CANADIAN JOURNAL OF ECONOMICS, XVIII, No: 2, May 1985, s.395
• MUSGRA VE, R.A ., Thun THIN, Income tax Progression, 1929-48, JOURNAL OF POLITICAL ECONOMY, Vol.L VI, N0.5, Oct.1948,ss.498-514
• ÖZMUCUR, Süleyman, 1963 ve 1990 Gelir Vergisi Tarifelerinin Bir Karşılaştırması ve Vergi Adaleti Açısından Düşündürdükleri, MALİYE ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ KONFERANSLARI Prof.Dr. Memduh Yaşa'ya Armağan Otuzdördüncü Seri Yıl 1990/1991, İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No:3695,İktisat Fakültesi Yayın No:541,Maliye Araştırma Merkezi Yayın No:76,İstanbul 1993, s.188- 191
• SUITS, Daniel, 'Measurement ofTax Progessivity', AMERICAN ECONOMIC REVIEW, Vol. 67, No:4, Sep. 1977, s.752
• TEKiN, Fazıl, Artanoranlılık ve Türk Gelir Vergisindeki Uygulaması, Eskişehir İTİA Yayın No:192/122, Eskişehir, 1978, s.128