TORTUM ÇAYI HAVZASININ TARİHİ COĞRAFYASI

Yıl 2017, Sayı: 1, 197 - 221, 31.08.2017

İshak Küçükyıldız

Öz

Anadolu’nun girişinde önemli bir kavşakta yer alan Erzurum, eski çağlardan

beri Orta Asya, Ön Asya ve Kafkaslar üzerinden gelen bütün göçlerin

uğradığı bir bölge olmuştur. Özellikle çeşitli Türk boylarının, Batı’ya doğru

düzenledikleri seferler ve göçler, Anadolu üzerinde yoğunlaşmıştır. Bölgemiz

Anadolu coğrafyasının büyük bir kısmına hayat veren oldukça önemli nehirlerin

doğduğu bir coğrafyadır. Erzurum ve çevresinden kaynağını alan büyük

nehirler vardır. Bu nehirlerden en önemlilerinden biri hiç kuşkusuz Çoruh Nehri’dir.

Çoruh Nehri’nin önemli kollarından biri olan Tortum Çayı da bölge tarihi

için oldukça önemlidir. Bu bakımdan çalışma alanımızı oluşturan Tortum Çayı

Havzası (Tortum-Uzundere) tarih öncesi ve tarihi çağlarda birçok topluluğun

geçiş noktası konumundadır. Tortum çayı ve onun oluşturduğu havzada bölgede

kurulmuş olan devletler açısından oldukça önemlidir.

Antik çağ yazarlarından biri olan Ksenophon, bu bölgeyi Taokhlar ülkesi

sınırlarında göstermiştir. 1998 yılından itibaren A. Ceylan başkanlığında

yürütülen Yüzey araştırmaları neticesinde Tortum Çayı Havzası’nın Kalkolitik

Çağ’dan itibaren yerleşim gördüğü anlaşılmıştır. M.Ö. II. Binden sonra ise

Hayaşa Krallığı, Dayaeni/Diauehi ve Urartu Krallığı gibi devletlerin bölgeye

hâkim oldukları görülmektedir. Bu çalışmada bulunduğu geçiş güzergâhları

açısından tarih boyunca önemini korumuş olan Tortum Çayı Havzası’nın tarihi

coğrafyası incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tortum, Uzundere, Urartu, Diauehi, Karaz, Taokhlar

HISTORICAL GEOGRAPHY OF TORTUM BROOK BASIN

Öz

Erzurum, which is on the entrance of a significant junction, is a region

which migrations coming from Middle Asia, Asia Minor and Causasus have

visited since Ancient times. Especially, voyages and migrations which were organised

towards to West by various Turkish clans were centered on Anatolia.

Our region is a district which many significant rivers, which give life to major

part of Anatolia district, spring from. One of the most significant of these rivers

is undoubtedly Çoruh river. Tortum Brook, which is one of the important

branches of Çoruh river, is very significant for the history of the region. In this

regard, Tortum Brook Basin (Tortum, Uzundere), which form our field of study,

has been a transit point of many societies in prehistoric and ancient times.

Tortum Brook and its basin are very significant for the states being established

in the region. Ksenopton, one of the ancient time writers, showed this

region in the borders of Taokhs Country. As a result of surface researches handled

under the presidency of A. Ceylan, it was found out that Tortum Brook

Basin has had residency since chalcolithic period and after B.C. 2000 Hayasa

Kingdom, Dayaeni/Diauehi and Urartian Kingdom dominated the region. In

this study, historical geography of Tortum Brook Basin which has preserved its

importance in terms of transit point it has, will be studied.

Anahtar Kelimeler

Tortum, Uzundere, Urartian, Diauehi, Karaz, Taokhlar

Kaynakça

• ALTAŞ, Namık Tanfer (2014), “Fonksiyonel Özellikleri Bakımından Uzundere Kasabası”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18/1. Erzurum, 229-247.
• ARICI, Fatih (2011), Bağbaşı ve Serdarlı Kır Yerleşmelerinin Coğrafi Etüdü (Erzurum Tortum). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYDIN, Dündar (1998), Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara.
• BARNETT, Richard (1982), “Urartu”. CAH III /2. 314-371.
• BUDAQOV, B. A. - QEYBULLAYEV Q.A. (2002), Gürcistan’da Türkmenşali Toponimlarin İzahlı Lüğatı. Bakü.
• BURNEY, C. A. - LANG, D. M. (1971). The Peoples of the Hills, London.
• BUTLIN, Robın. A (1993), Historical Geography. Through the Gates of Space and Time. London.
• BITTEL, Kurt (1945), Ön Asya Tarih Öncesi Çağları: Mısır, Filistin, Suriye, Çev. H. Çambel, İstanbul.
• CAVAIGNAC, E. (1936), Le Probleme Hittite. Paris.
• CAHEN, Claude (2002), Osmanlılardan Önce Anadolu, İstanbul:
• CEYLAN, Alpaslan (1994), Eski Anadolu’da Devletler Arası İlişkiler, (Antlaşmalar) (II. ve I. Binde). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• CEYLAN, Alpaslan. (2001), “1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı II. Ankara, 71-82.
• CEYLAN, Alpaslan (2002a), “2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları”. 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2. Ankara, 165-178.
• CEYLAN, Alpaslan (2002b), “Yazılıtaş Horasan”. Çağlayan Aras-I, Erzurum, 14-15.
• CEYLAN, Alpaslan (2005), “The Erzincan, Erzurum and Kars Region in The Iron Age”. Anatolian Iron Ages V. London 21-29.
• CEYLAN, Alpaslan (2008). Doğu Anadolu Araştırmaları (Erzurum-Erzincan- Kars-Iğdır) (1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• CEYLAN, Alpaslan (2015), Doğu Anadolu Araştırmaları -II, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları
• CEYLAN, Alpaslan vd. (2008), “2006 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars illeri Yüzey Araştırmaları” 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı-III, Ankara, 129- 149.
• CEYLAN, Alpaslan - GÜNAŞDI, Yavuz (2016), Eskiçağ’da Erzurum Kaleleri. Erzurum.
• CEYLAN, Nezahat vd. (2015), “2013 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları” 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2. Ankara, 71-92.
• CEYLAN, Nezahat (2016), “Pasin Ovasının Kuzeye Açılan İki Tarihi Yolu The Two Hıstorıcal Roadsof The Pasın Plaınopened To The North” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research 9/ 43,656-671.
• CURZON, Robert (1854), Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia, Turkey and Persia. New York. Harper ve Brothers Publıshers.
• CLAVIJO, Ruy Gonzales de (2008), Timur‟un Hayatı: Kadiz‟ den Semerkant‟ a Seyahatler. Çev: Zeynep Ertan, İstanbul.
• DEYROLLE, Theophıle. 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a. Çev: Reşat Ekrem Koçu, İstanbul, Çığır Kitabevi.
• DİNÇOL, Ali Mehmet (1989), “Yeni Urartu Yazıtları ve Yazıt Parçaları”, AnAr XI, 137- 148.
• DIAKONOFF, I. M. (1951), “Assiro”. Vavilonskie İstocniki po istorii 2/3. 52-73.
• DOĞANAY, Hayati (1983), Erzurum’un Şehirsel Fonksiyonları ve Başlıca Planlama Sorunları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DÖNMEZ, Şevket (2002). “Ön Asya’da İskitler”, Türkler, Ankara 33-44.
• EVLİYA ÇELEBİ (1966), Seyahatname I-II. Sadeleştirenler: Tevfik Temel Kuran ve Necati Aktaş. İstanbul.
• ERİNÇ, Sırrı. (1953), Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman (2010), Tarihi Coğrafya, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• GÜNAŞDI, Yavuz (2011), “Eskiçağda Şenkaya” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi IV/2,473-485.
• GÜRSOY, R. Cevat, (1974), “Türkiye’nin Tabii Yolları” Türk Coğrafya Dergisi XXIIXXIII ,24-30.
• GÜLENSOY, Tuncer - Paki. KÜÇÜKER (2015), Eski Türk -Moğol Kişi Adları Sözlüğü, İstanbul.
• GROUSSET, Rene (2005), Başlangıcından 1071‟e Ermenilerin Tarihi, Çev: Sosi Dalanoğlu, İstanbul.
• HÂNDMÎR (1333h.ş.), Hâce Gıyâseddîn Hümâmeddîn Muhammed b. Hâce Celâleddîn Muhammed el-Hüseynî (941/1535), Târîh-i Habîbü‟ s-Siyer fî Ahbâr-i Efrâd-ı Beşer, 2.Cilt, (Nşr. Muhammed Debîr Siyâkî), Kitâbfûrûş-i Hayyâm, Tahran.
• HASSAN, Abdulkadir Ahmed (2015), Uzundere’nin (Erzurum) İklim özellikleri ve İklimin Ana Çizgileriyle Çevresel Etkileri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• HERODOTOS (2006), Herodotos Tarihi (Çev. M. Ökmen), İstanbul: Türkiye İşbankası kültür Yayınları.
• HONIGMANN, Ernst (1970), Bizans Devletinin Doğu Sınırı, İstanbul.
• İPLİKÇİOĞLU, Bülent (1997), Eskibatı Tarihi I, Giris, Kaynaklar, Bibliyografya, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KAZVÎNÎ, (Muhammed Yusuf Vâle Îsfahan - î Kazvînî). (1379 h.ş.) Huld - î Berîn ( Tarih - i Tîmurîyân ve Türkmânân), Mîrâs - ı Mektûb, Tahran.
• KARDEŞ, Mehmet (2008), Uzundere. Erzurum
• KIRZIOĞLU, Fahrettin (1953), Kars Tarihi I, İstanbul: Işıl Matbaası.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin (1976), Osmanlıların Kafkas İllerini Fethi (1451- 1590), Ankara.
• KIRZIOĞLU, Fahrettin (1992), Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar İlk Kıpçaklar (M.Ö. VII. - M.S. VI. yy.). ve Son Kıpçaklar (1118- - 1195) ile Ortodoks - Kıpçak Atabekler Hükümeti (1267 -1578) Ahıska/ Çıldır Eyaleti Tarihi’nden),Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• KONUKÇU, Enver (1992), Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara.
• KONUKÇU, Enver (1989), “Tarihte Erzurum” Şehr- i Mübarek Erzurum, Ankara.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1943). “Karaz Sondajı”. III. Türk Tarih Kongresi. Ankara. 165-169.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1962), “Pulur Kazısı, 1960”. Tarih Araştırmaları Dergisi 11, Ankara, 25-28.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1964), “Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları)”. Atatürk Konferansları I. Ankara, 91-94.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1984), Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları
• KOŞAY, Hamit Zübeyr - TURFAN. K (1959), “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”. Belleten XXIII/91. Ankara, 349 - 413.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr - VARY, Hermann (1964), Pulur Kazısı. Ankara.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr - VARY, Hermann (1967), Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara.
• KOPAR, İbrahim- SEVİNDİ C. (2013), “Tortum Gölü‟nün (Uzundere- Erzurum) Güneybatısında Aktüel Sedimantasyon ve Siltlenmeye Bağlı Alan-Kıyı Çizgisi Değişimleri”. Türk Coğrafya Dergisi 60. İstanbul, 49-66.
• KOPAR, İbrahim - ÇAKIR, Çağlar (2013), “Tortum Gölü-Tortum Boğaz Vadisi ve Yakın Çevresinin (Uzundere-Erzurum-Yusufeli-Artvin) Serrano ve Ruiz Flano Yöntemiyle jeoçeşitlilik Derecesinin Belirlenmesi”, İst. Üniv. Ed. Fak. Coğr. Böl. Coğrafya Dergisi, 27. İstanbul, 46-66.
• KOPAR, İbrahim- ÇAKIR, Çağlar (2014), “Tortum Çayı Havzası’nda (Erzurum-Artvin) Donmuş Şelale-Çağlayan Tırmanışları ve Bunun Kış Turizmi Bakımından Önemi” Doğu Coğrafya Dergisi, 20 (33), 63-9
• KOZBE, Gülriz vd. (2008), Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6a-b Demir Çağlar, İstanbul.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat (2008), Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul: Elif kitabevi.
• KÖNİG, Friendrich Wilhelm (1955-1957). Handbuch Der Chaldäischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner. Beiheft. Graz.
• KÖNİG, Friendrich Wilhelm (1967), “Handbueh der Chaldisehen Insehriften”. AfO Beiheft 8, Graz. Osnabrüek.
• KÜÇÜKYILDIZ, İshak (2017), Erzurum’un kuzey İlçelerinde Tarihi ve Arkeolojik Veriler (Tortum - Uzundere).(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KSENOPHON (2011), Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Çev: Oğuz Yarlıgas, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• LEHMAN - HAUPT, C.F. (1928-1935), Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin-Leipzing.
• MARGO, J. (1918), The History of the Armenian People : From the Remotest Times to the Present Day, Preface.: Gustave Schlumberger, Trans: Ernest F. Barry. Boston.
• MELİKİŞVİLİ, Georgi Aleksandrovic (1960), Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova.
• MEMİŞ, Ekrem (1990), Tarihi Coğrafyaya Giriş, Konya: Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.
• MEMİŞ, Ekrem (1995), Tarih Metodolojisi, Konya: Öz Eğitim yayınları.
• MEMİŞ, Ekrem (1997), Genel Tarih, Konya: Öz Eğitim Yayınları.
• MEMİŞ, Ekrem (2003), Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya: Çizgi Yayınevi
• MÎRHÂND, (Mîr Seyyîd Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî). (1358). Ravzatu‟s-Safâ fî Sîreti‟l-Enbiyâ ve‟l- Mülûk ve‟l Hulefâ, (Nşr. Abbâs Zeryâb). (I. Ciltte I- VI ciltler), İntişarat -ı İlmi, Tahran.
• ORHAN, Tuba (2008), Uzundere İlçesi ve Yakın çevresinin Ekoturizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Sınıflandırılması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• ÖZAV, Lütfi (1991), Oltu’nun Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZGÜL, Oktay (2007), Tortum ve Narman Çevresinde Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZGÜL, Oktay (2015a), “Erzurum Tortum‟da Önemli Bir Urartu Kalesi: Kapıkaya,” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/8. Edirne,69-92.
• ÖZGÜL, Oktay (2015b). “Çoruh ve Kür vadisinde Kimmer - İskit Yer Adları”. BELGÜ 2. 159-172.
• PAYNE, Margaret R. (2006). Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul.
• PAYNE, Margaret R. - Alpaslan, CEYLAN (2003), “A New Urartian Inscription From Ağrı- Pirabat”, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLV /2, Roma, 191-201.
• PEHLİVAN, Mahmut (1984), En Eski Çağlardan Urartu‟nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• PEHLİVAN, Mahmut (1990), “Karaz Kültürü ve Hurriler” Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, Van, 162 - 176.
• PEHLİVAN, Mahmut (1991), Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• PİOTROVSKİİ, Boris, B. (1966), II Regno Dı Van Urartu, Roma.
• PİOTROVSKİİ, Boris, B. (1969), Urartu, Geneva.
• PROCOPIUS (1914), History of the Wars, Book I-II, Trans: H.B. Dewing. Londra.
• SARAÇOĞLU, Hüseyin (1989), Doğu Anadolu Bölgesi, Ankara: Milli Eğ.Bak. Yay.
• SAGONA, Antonio G. (1984), “The Caucasian Region in the Early Bronze Age”, British Archaeological Reports (BAR) International Series 214.
• SAGONA, Antonio G - vd. (1995), “Excavations at Sos Höyük-1994 First Preliminary Report”, Anatolian Studies 45. London, 193-218.
• SALVİNİ, Mirjo (1995), Geschichte Und Kultur Der Urartäer, Darmst.
• SAYCE, Archibald Henry (1888), “The Cuneiform Inscriptions of Van Part III. Journal of Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, London, 1-48.
• SEVİN, Veli (2003), Anadolu Arkeolojisi, İstanbul: Der Yayınları.
• SEVİN, Veli (2013), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• SELEN, Hamit Sadi (1943), “Türkiye’nin Yol Sistemi”, Türk Coğrafya Dergisi I-IV,1943, 352-371.
• SELEN, Hamit Sadi (1949), “Doğu Anadolu Yolları ve Manzaraları”, Türk Coğrafya dergisi, XI-XII, 1949, 102-109.
• STRABON (1993), Antik Anadolu Coğrafyası. (Geographika: XII-XIIIXIV), Çev: Adnan Pekman, İstanbul.
• ŞÂMÎ, Nizamüddin (1987), Zafernâme, Çev. Necati Lugal. Ankara.
• ŞAHİN, Cemalettin (1993), Coğrafya 2, İstanbul: Ders Kitapları a.ş.
• TANOĞLU, Ali (1969), Beşeri Coğrafya Nüfus ve Yerleşme, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayını.
• TARHAN, M. Taner (1984), “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Araştırma Sonuçları Toplantısı I, Ankara, 109-120.
• TARHAN, M. Taner (2002), “Ön Asya Dünyasında ilk Türkler Kimmerler ve İskitler”, Türkler I, Ankara, 597-610.
• TARKAN, Tevfik (1974), “Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi”, Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı, Erzurum ve Çevresi, Erzurum.
• TOZLU, Selahattin (1997), Trabzon-Erzurum-Beyazıt Yolu (1850-1900), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TOKSOY, Ahmet (1995), Bizanstan Akkoyunlulara Tav–ili/Tao Bölgesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü.
• YEZDÎ, Şerafeddin Ali (1887), Zafernâme I-II. (Çev. M. Abbas), Calcuta.
• YILMAZ, Osman (1991), Tortum Çayı Havzasının Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• WILSON, J.V.K. (1962), “The Kurbail Statue of Shalmaneser III”. Iraq XXIV-2. 90-115.