Dede Korkut’taki Aladağ

Yıl 2023, Sayı: 26 - ., 39 - 63, 30.11.2023

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.33404/anasay.1295866

Öz

Türk destanları içerisinde önemli bir yere sahip olan Dede Korkut Destanları eski Türk yaşamının bir yansıması olup Türk tarihi, coğrafyası, dili, edebiyatı, kültürü, sanatı gibi birçok konu hakkında önemli bilgiler içermektedir. Dede Korkut’ta birçok yer adı geçmektedir. Bunlardan biri de Aladağ/Ala Dağ’dır. Aladağ’ın adı Dede Korkut Kitabı’nda yedi boyda geçmektedir. Dede Korkut’taki Aladağ, destanın alt coğrafyasında Türklerin anayurdu Orta Asya’dadır. Dede Korkut’ta adı geçen Aladağ, günümüzde de aynı adı taşıyan Aladağlar (Alatau/Alatav)’dır. Aladağlar, Orta Asya’da Tanrı Dağları’nın büyük bir kolunu oluşturan dağlardır; Tanrı Dağları’nın kuzey ve batı kolunda yer alırlar. Aladağların etekleri binlerce yıldır çeşitli Türk boyları tarafından yurt tutulmuştur. Dede Korkut Destanları’nın merkez bölgesini oluşturan Aladağlar ve Karadağlar, Milattan önceki dönemlerde İskit/Sakaların, Kanglıların, Usunların, Batı Hunlarının ve sonrasında Batı Göktürkleri-Türgişlerin merkez ve/veya önemli bir bölgesi olmuştur. Aladağlar aynı zamanda diğer Türk sözlü kültür ürünlerinde, destanlarında da önemli bir yere sahiptir. Dede Korkut’ta Arku Beli Ala Dağ ifadesinde adı Ala Dağ ile birlikte geçen Arku/Argu, Orta Asya’da önemli bir tarihi bölgedir. Dede Korkut’taki Aladağ, Karadağ, Karaçuk, Kazılık Dağı, Türkistan, Amıt Suyu/Amu Derya, Demirkapı vb. birçok yer adı destanın tarihi coğrafyasını yansıtmaktadır. Türklerin yaşadığı geniş coğrafyada çok sayıda Aladağ vardır. Bu makalede, Dede Korkut’taki Aladağ; destanın alt coğrafyası ve üst coğrafyasındaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Tarih, Coğrafya, Aladağ, Ala Dağ

Aladag In Dede Korkut

Öz

Dede Korkut epics, which have an important place among Turkic epics, are a reflection of old Turkic life and contain important information about many subjects such as Turkic history, geography, language, literature, culture, art. Many place names are mentioned in Dede Korkut. One of them is Aladag/Ala Dag. The name of Aladag is mentioned in seven epics in The Book of Dede Korkut. Aladag in Dede Korkut is in Central Asia, the homeland of the Turks, in the sub-geography of the epic. Aladag, which is mentioned in Dede Korkut, is Aladaglar (Alatau/Alatav) which still bears the same name today. Aladaglar are mountains that form a major branch of the Tian Shan in Central Asia; they are located in the northern and western branches of the Tian Shan. The foothills of the Aladaglar have been inhabited by various Turkic tribes for thousands of years. Aladaglar and Karadaglar, which form the central region of Dede Korkut Epics, have been a central and/or important region of Scythians/Sakas, Kanglis, Usuns, Western Huns in B.C. periods and later Western Gokturks-Turgishs. Aladaglar alsa has an important place in other Turkish oral culture products and epics. Arku/Argu, which is mentioned together with Ala Dag in the expression Arku Beli Ala Dag in Dede Korkut, is an important historical region in Central Asia. Many place names in Dede Korkut, such as Aladag, Karadag, Karacuk, Kazılık Dagi, Turkistan, Amit Suyu/Amu Derya, Demirkapi etc. reflect the historical geography of the epic. There are many Aladag in the wide geography where Turks live. In this article, Aladag in Dede Korkut; its place in the lower geography and upper geography of the epic were examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, History, Geography, Aladag, Ala Dag

Kaynakça

• Abdulla, B. (2005). “Dәdә Qorqud Kitabı”ndaki Ala Dağla Bağlı Arqurı, Beәr, Arqu Beli//İr Qobulu Sözlerinin Semantikası”, Dede Qorqud, 2005/II, s. 3-11.
• Abû Bakr-i Tihrânî (1993). Kitâb-ı Diyârbakriyyâ. Akkoyunlular Tarihi, I, (Farsça Metin). Yay. N. Nugal - F. Sümer (Giriş ve Notlar: F. Sümer). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Agacanov, S. G. (2015). Oğuzlar. Çev. Ekber N. Necef ve Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Aksoy, M. (1998). “Türkler’de At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, S. 142, s. 38-44.
• Aristov, N. A. (2014). Türk Halklarının Etnik Yapısı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (2004). Orta Asya Türk Tarihi -Dersleri-. Ankara: Çağlar Yayınları.
• Baykara, T. (2002). “Türklüğün En Eski Zamanları”, Türkler, edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, C. 1. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 279-308.
• Birdoğan, N. (1996). Köroğlu - Bir Toplumsal Direnişin Destanı. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Bulduk, Ü. (1997). Dede Korkut Destanları’nda Ortak Kültür Unsuru Olarak Yaşatılan Coğrafya. Türkiye Günlüğü, Türk Dünyası özel sayısı I, yıl 3, sayı 15, s. 466-470.
• Bulduk, Ü. (2020). “Dede Korkut’ta Geçen Oğuz Elleri”, Uluslararası Dede Korkut’un İzinde/Sözünde Çalıştayı (Bayburt 22 Temmuz 2019) Bildiriler Kitabı, ed. Üçler Bulduk ve Selma Köseoğlu. Bayburt: KUDAKA. s. 11-18.
• Daşdemir, H. D. (2020). “Kaşgarlı’nın Gözüyle Oğuz-Argu İlişkileri”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni ve Deli Dönmez’e Ad Verme Çalıştayı’nın Bildiriler Betiği, haz. Gökbey Uluç ve Nil Didem Şimşek. İstanbul: Kutlu Yayınevi. s. 270-276.
• Durmuş, İ. (2017). İskitler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Duymaz, A. (1999). “Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8, 360-386.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ercilasun, A. B. (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, M. (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Erdoğan, H. (2014). Dede Korkut Oğuznamelerinde Doğa, İnsan ve Mekân İlişkileri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ergin, M. (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, P. (2003). “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Dağ Kültü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003/II, s. 75-88.
• Eröz, M. (1991). Yörükler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Esin, E. (1976). “Fârâbî’yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı”, İstanbul Ü. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, S. 3-4, s. 81-139.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Gabain, A. V. (1950). “Köktürklerin Tarihine Bir Bakış, III”, çev. Saadet Çağatay, Ankara Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 3, s. 373-379.
• Golden, P. B. (2015). Dünya Tarihinde Orta Asya. Çev. Yahya Kemal Taştan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (2004). “Oguz Kagan’ın Kimliği, Oguzlar ve Oguz Kagan Destanları Üzerine Bir-İki Söz”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/35, s. 113-121.
• Gömeç, S. (2009). “Divanü Lûgat-it Türk’de Geçen Yer Adları”, Uluslararası II. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu “Kâşgarlı Mahmud ve Dönemi” (Ankara, 28-30 Mayıs 2008); Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 28, S. 46, s. 1-34.
• Gömeç, S. (2009b). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4 (2009), s. 210-217.
• Gumilev, L. N. (2011). Eski Türkler. Çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Karçığa, S. (2015). Dede Korkut Kitabı’nın Anlam Bilimsel Çözümlenmesinde Kavram Alanının Rolü.
• Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (2012). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Karayev, Ö. (2000). “Türkler ve Kağanlıkları”, akt. Mustafa Kalkan, Bilge, S. 20, Bahar 2000, s. 33-38.
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Margulan, A. (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Oğuz, M. Ö. (1996). “Dede Korkut Boylarından Uşun Koca Oğlı Segrek Boyı’nın Tahlili”, Bilig, S. 3, s. 138-143.
• Ögel, B. (1984). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, A. (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Roux, J.-P. (2013). Türklerin Tarihi / Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan-Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Salman, H. (1998). Türgişler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Salman, H. (2014). “Karluk Devleti’nin Kuruluş Tarihi Meselesi”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. I, S. I, s. 1-7.
• Seydimbek, A. (2000). “Korkut Ata Efsaneleri”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 49-95.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Sümer, F. (2007). “Oğuzlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt: 33, s. 325-330.
• Şahin, A. (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, V. (2017). ‘Dede Korkut Hikâyeleri’nde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Taşağıl, A. (2013). Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslâm Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Taşağıl, A. (2014). “Gök-Türkler I”, Gök-Türkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. s. 1-218.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Türker, F. (2012). “Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen”, Millî Folklor, S. 94, s. 81-90.
• Yardımcı, M. (2016). “Dede Korkut’taki Halk Kültürü Değerlerinin Zile ve Zile’nin Bacul, İğdir, Alayurt, Salur, Ağcakeçili, Gibi Türkmen Köylerindeki Canlı İzleri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 3. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 1499-1506.
• Zahidoğlu, V. (2020). Dede Qorqut Kitabı’ndaki Bazı Tartışmalı Yer Adları Üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 4 (2), 531-545.