Arap Anlam Biliminin Temellendirilmesinde Kadîm Dilcilerin Rolü: Câhiz Örneği

Yıl 2024, Sayı: 29, 113 - 130, 31.08.2024

Sultan Duran Gürbüz

https://doi.org/10.33404/anasay.1504272

Öz

Anlam bilimi, mânanın mahiyeti ve işlevini ele almaktadır. Temelleri M.Ö. 10. yüzyıla kadar uzanan bu disiplin, terorik olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bilindiği üzere Arap coğrafyasında dil bilimleriyle ilgili çalışmalar 8. yüzyılda dikkat çekmeye başlamıştır. Bu çalışmalar aynı zamanda Arap anlam bilimine de dolaylı yoldan katkı sağlamıştır. Arap anlam biliminin müstakil bir disiplin haline gelmesinde büyük role sahip olan kadîm dilciler Halil b. Ahmed el-Ferâhîdî, Ebû Osmân el-Câhiz, İbn Cinnî, Abdülkâhir el-Cürcânî ve Celâleddîn es-Suyûtî'dir. Bu çalışmada Câhiz’in anlam biliminin temellendirilmesine ne gibi katkılarının olduğu konu edilmiştir. Câhiz’in söz konusu dil bilim sahasına dair görüşleri, onun el-Beyân ve't-Tebyîn ile Kitâbü'l-Hayevân adlı iki eseri özelinde ele alınacaktır. Böylece Câhiz’in anlam bilimine dahil olabilecek görüşleri, belirli bir sistematik içinde değerlendirilecek, onun dil anlayışının modern semantik kuramların temellendirilmesindeki yeri ve önemi anlaşılmış olacaktır. Çalışmada Câhiz'in anlam bilimine dair görüşleri durgun ve gelişmeli anlam bilimi başlıkları altında ele alınacaktır. Câhiz’da beyâna yani mânaya delâlet eden unsurlar, durgun anlam biliminin konularıdır. Câhiz mânaya götüren bu unsurları lafız, işaret, akd (hesap), hat (yazı) ve hâl (nısbe) şeklinde beş taksime ayırmıştır. Câhiliye dönemiyle İslâmi dönem ve sonrasında meydana gelen mâna değişimi ve gelişimini ele aldığı kısımlar ise gelişmeli anlam biliminin konularıdır. Bu konular anlam değişimi, eş anlamlılık, mecâz, kinâye, çok anlamlılık, bazı özel ve cins isimlerine verilen adların hangi mânalardan hareketle gerçekleştiği şeklinde sıralanabilir. Son olarak bu çalışmayla anlam biliminin literatürde bir bilgi sistemi haline dönüşmeden de kadîm dilcilerden olan Câhiz’in dil anlayışında yer aldığı, onun tarafından araştırma ve incelemeye konu edildiği tespitine ulaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Câhiz, Arap Anlam Bilimi, Kadîm Dilciler

The Role of Ancient Linguists in the Foundation of Arabic Semantics: The Case of Al-Jāhiz

Öz

Semantics deals with the nature and function of meaning. This discipline, whose foundations date back to the 10th century BC, emerged in the 19th century. As it is known, studies on linguistics in the Arab geography began to attract attention in the 8th century. These studies have also indirectly contributed to Arabic semantics. The ancient linguists, who played a major role in making Arabic semantics an independent discipline, al-Khalil ibn Ahmad al-Farahidi, Abu Uthman Amr ibn al-Jāhiz, ibn Jinni, Abd al-Qahir al-Jurjani and Jalal ad-Din as-Suyuti. In this study, it is discussed what kind of contributions Jāhiz, can make to the grounding of semantics. Jāhiz's views on the field of linguistics in question will be discussed in the context of his two works, al-Bayân wa't-Tabyîn and Kitâbu'l-Hayevân. Thus, Jāhiz's views, which can be included in the science of semantics, will be evaluated in a certain systematic, and the place and importance of his understanding of language in the grounding of modern semantic theories will be understood. In this study, Jāhiz's views on semantics will be discussed under the headings of stagnant and evolving semantics. In Jāhiz, the elements that signify “beyân” that is, meaning, are the subjects of stagnant semantics. He divided these elements which lead to Jāhiz, meaning into five divisions as words, signs, aqd (calculation), calligraphy (writing) and state (nisbe). The parts in which he deals with the change and development of meaning that occurred in the period of Ignorance and the Islamic period and after are the subjects of the developmental semantics. Finally, with this study, it will be determined that the semantics are included in the understanding of language of Jāhiz, one of the ancient linguists, without turning into a knowledge system in the literature, and that it is the subject of research and examination by him.

Anahtar Kelimeler

Jāhiz, Arabic Semantic, Ancient Linguists

Kaynakça

• Aksan, D. (2006). Anlambilim (4. bs). Engin Yayınları.
• Aksan, D. (2015a). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (6. bs, C. 1). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2015b). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim (6. bs, C. 3). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2020). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi (3. bs). Bilgi Yayınevi.
• Aycan, İ. (1996). Câhız ve Emevi Tarihine Mutezilî Bir Yaklaşım. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 35(1-4), 285-308.
• Ayyıldız, E. (2022). Klasik Arap Şiirinde Zaman Olgusu ve Kökeni. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 22(1), 67-97.
• Bayır, E. (2020). Cahız’ın Mizaçla İlgili Görüşlerinin Kelam Açısından Değerlendirilmesi [Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Temel İslam Bilimleri Programı].
• Benânî, M. es-Sağir. (2001). El-Medârisu’l-Lisâniyye fi’t-Turâsi’l-Arabî ve fî Dirâsâti’l-Hadîse. Dâru’l-Hikme.
• Bölükbaşı, M. (2021). Araplar’da Çeviri Biliminin Ortaya Çıkışı ve Câhiz’in Konu Hakkındaki Düşünceleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 720-730.
• Câhiz, E. O. A. (1898a). Kitâbü’l-Hayevân (2. bs, C. 1). Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Câhiz, E. O. A. (1898b). Kitâbü’l-Hayevân (2. bs, C. 2). Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Câhiz, E. O. A. (1898c). Kitâbü’l-Hayevân (2. bs, C. 5). Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Câhiz, E. O. A. (2002). El-Beyân ve’t-Tebyîn (C. 1). Dâru’l-Hilâl.
• Ebû Şerife, A., Lâfî, H., & Ğatâşa, D. (1989). İlmu’d-Delâleti ve’l-Mu’cemu’l-Arabî. Dâru’l-Fikr.
• Eliş, V. (2023). Câhız’ın Tabiat Felsefesinde Evrimin İmkânı [Doktora Tezi, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı].
• Eliş, V. (2024). Câhız ve Antikite: Yunan Zoolojisinin Alımlanışı. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26(49), 183-211.
• Erdoğan, İ. H. (2013a). Câhız ve Sarfe Teorisine Farklı Bir Bakış. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2(4), 77-96.
• Erdoğan, İ. H. (2013b). Câhız’a Göre Nübüvvet ve Hz. Muhammed’in Peygamberliği [Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı].
• Eryiğit, A. (2014). El-Câhız’ın İmamet Anlayışı [Yüksek Lisans Tezi, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı].
• es-Sağir, M. H. A. (1999). Tetavvuru’l-Bahsi’d-Dilâlî-Dirâsetun Tatbîkiyyetun fi’l-Kur’ân-ı’l-Kerîm. Dâru’l-Müerrihu’l-Arabî.
• Fettahoğlu, S. (2016). Mahrem Namahrem İffet ve Namus Kavramlarının Semantiği ve Kur’ân’da Kullanılış Biçimleri. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(5), 269-284.
• Görgün, T. (2002). Kitâbü’l-Hayevân. İçinde TDV İslam Ansiklopedisi, 26, 106-108. TDV Yayınları.
• Holoğlu, Y. (2014). Câhız’da Tabiat Felsefesi [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı].
• İbn Haldûn. (2013). Mukaddime. İlgi Sanat Kültür Yayıncılık.
• İnce, N. N. (2019). Teşekkül Öncesi Dönem Belâgat Akımları: Câhız Örneği. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 23(2), 911-928.
• Karuko, S. (2013). El-Câhız ve Belâgattaki Yeri [Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Arap Dili ve Belağatı Bilim Dalı].
• Karuko, S. (2014). El-Câhiz ve Belâğat. Etkileşim Yayınları.
• Karuko, S. (2016). Bir Belâgat Şaheseri Olarak Câhız’ın El-Beyân ve’t-Tebyin Adlı Eseri. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 2(2), 179-192.
• Karuko, S. (2018a). El-Cürcânî’nin Belâgat İlminde El-Beyân ve’t Tebyin’in İzleri. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 4(2), 79-92.
• Karuko, S. (2018b). İbn Kuteybe ve Müberred Üzerinde El-Câhız Etkisi -Belâgat İlmi Açısından-. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 4(1), 157-168.
• Khalaf, B. A. (2022). El-Câhız’a Göre İşaret ve Beden Dili [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı].
• Köse, M. (2016). Câhız ve Mutezile Mezhebindeki Yeri [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı].
• Kumurbay, E. (2019). Cahız’ın Bilgiye Yaklaşımı [Yüksek Lisans Tezi, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelâm Bilim Dalı].
• Mücâhid, A. (1985). Ed-Delâletu’l-Luğaviyye Inde’l-Arab. Dâru’d-Dıyâ.
• Mücâhid, A. (2006). Semantiğin Arap ve Batı Dünyasındaki Serüveni (C. Divlekci, Çev.). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47(2), 259-260.
• Ömer, A. M. (t.y.). İlmu’d-Dilâle. Mektebetu Lisanu’l-Arab.
• Özdoğan, M. A. (2018). Arap Dili ve Belâğatında Lafız ve Anlam. Ensar Yayın.