Kırım Savaşı’ndan Lozan Barış Antlaşması’na Osmanlı dış borçlarının tarihsel gelişim süreci (1854-1923)

Yıl 2013, Cilt: 14 Sayı: 53, 1 - 28, 01.09.2013

Necdet Aysal

Öz

XIX. Yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı Devleti’nde yaşanan mali bunalımlara, 

kaybedilen savaşların gerekli kıldığı yüksek askeri harcamalar da eklenince büyük 

bütçe  açıkları  ortaya  çıkmıştır.  Özellikle  1854’te  Kırım  Savaşı’nın  başlamasıyla 

birlikte  artan  bütçe  açıkları,  Osmanlı  Devleti’nin  Avrupa  para  piyasalarından 

borçlanma sürecini başlatmıştır. İç kaynakların yetersizliği sonucu başvurulan dış 

borçlanmalar,  Osmanlı  ekonomisini  ve  mali  yapısını  daha  da  bozmuştur.  Bu 

gelişmelerin  sonucu  olarak  Osmanlı  Devleti,  acı  tecrübeler  yaşayarak  ve  ağır 

bedeller ödeyerek tarih sahnesinden çekilmek zorunda kalmıştır.

Yeni Türk Devleti,  Osmanlı’dan  ağır  bir  borç  mirası  devralmıştır.  Bu  sorun, 

Lozan  Barış  görüşmelerinde  gündeme  getirilmiş  ve  uzun  görüşmelerin  sonucunda 

Yeni  Türk  Devleti’nin  istediği  şekilde  çözüme  kavuşturulmuştur.  Bu  çalışmada, 

Osmanlı  Devleti’ni  çöküşe  götüren ve  yaklaşık  yüzyıl  devam  eden  bu  sorunun 

tarihsel gelişim süreci ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dış Borçlar, Düyun-Umumiye İdaresi, Osmanlı İmparatorluğu, Kırım Savaşı

Kaynakça

• Açba, Sait, Devlet Borçlanması, Adım Yayıncılık, Ankara, 1991.
• Akandere, Osman-Yaşar Semiz, “Sevr'den Lozan'a Düyun-ı Umumiye Meselesi",
• Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 7, 2002, s. 189-211.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, 1919-1920, Cilt I-II, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü
• Yayınları, İstanbul, 1982.
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (dün-Bugün-Yarın), Bilgi Yay., Ankara, 1969.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, C. III, Remzi
• Kitabevi, İstanbul, 1972.
• Bilsel, Mehmet Cemil, Lozan, C. II, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul, 1933.
• Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatıraları, Vatan Yay., İstanbul, 1953.
• ---------------, Siyasi Hatıralar, Büyük Zaferden Lozan’a Lozan’dan Cumhuriyete, C.
• I-II, 3. B., Temel Yayınları, İstanbul, 2011.
• Cem, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1971.
• Dayar, Hatice, “Düyun-u Umumiye İdaresi İle Uluslar arası Para Fonunun
• Karşılaştırılması”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 21,
• 2009, s. 35-36.
• Demir, Şerif, “Hâkimiyet-i Milliye Gazetesine Göre Lozan Konferansında Mali ve
• İktisadi Konular”, History Studies İnternational Journal Of History, Volume 5,
• Issue 4, Special Issue on Lausanne, July 2013, p. 1-17.
• Derin, Haldun, Türkiye’de Devletçilik, Çituri Biraderler Basımevi, İstanbul, 1940.
• Düstur, III. Tertip, Cilt 10, s. 79-175.
• Eldem, Edhem, Osmanlı Bankası Tarihi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih
• Vakfı, İstanbul, 1999.
• Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK Yay., Ankara, 1994.
• Ertan, Temuçin Faik, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, 2. B.,
• Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012.
• Genelkurmay Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi Türkiye Büyük Millet
• Meclisi Hükûmeti Dönemi (23 Nisan 1920-29 Ekim 1923), C. IV, 1. Ks, Gnkur.
• Basımevi, Ankara, 1984.
• Goloğlu, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Başnur Matbaası, Ankara, 1971.
• KIRIM SAVAŞI’NDAN LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI… 25
• Gönlübol, Mehmet ve Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış politikası (1919-1938),
• 3. B., Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2013.
• Gürsoy, Bedri, “100. Yılında Düyun-u Umumiye İdaresi Üzerinde Bir
• Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, Ord. Prof. Şükrü
• Baban’a Armağan, İstanbul, 1984, s. 17-59.
• Grew, Joseph, Atatürk ve İnönü, (Bir Amerikan Elçisinin Hâtıraları), Çev. Muzaffer
• Aşkın, Kitapçılık Tic. Lim., İstanbul, 1966.
• Hiç, Sürayya, Türkiye Ekonomisi, 2. B., Filiz Kitabevi, İstanbul, 1994.
• İnönü, İsmet, İstiklal Savaşı ve Lozan, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
• Yay., Ankara, 1993.
• Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), 2. B., TTK. Yay., Ankara, 1989.
• Karacan, Ali Naci, Lozan Konferansı ve ismet Paşa, Maarif Matbaası, İstanbul, 1943.
• Karluk, Rıdvan, Türkiye ekonomisi Tarihsel Gelişim ve Sosyal Değişim, Beta Basım
• Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1996.
• Kıray, Emine, Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Koparan, Ergin, “Lozan Tartışmalarının TBMM ve Türk Basınındaki Yansımaları”,
• İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Basılmamış
• Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010.
• Kömürcan, Kirkor, Türkiye İmparatorluk Devri Dış Borçlar Tarihçesi, Milli Eğitim
• Bakanlığı İstanbul Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu, Yayın No:32, İstanbul
• 1948. Meray, Seha L. – Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri
• (Mondros Bırakışması, Sevr Andlaşması İle İlgili Belgeler), AÜ. SBF Yay.,
• Ankara, 1977.
• Meray, Seha L., Lozan Barış Konferansı-Tutanaklar Belgeler, Cilt 3, Ankara
• Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1971.
• Müderrisoğlu, Alptekin, “Atatürk’ün Mali Dehası Tekâlif-i Milliye”, Maliye Dergisi
• Atatürk Özel Sayısı, Ankara, 1981, s. 207.
• ---------------, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi,
• Ankara, 1990.
• Ökçün, Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir, A. Ü. Siyasal Bilgiler Fak. Yay., Ankara, 1971.
• Öner, Erdoğan, Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare‟ ,
• T.C.Maliye Bakanlığı APK Başkanlığı Yayını, Ankara, 2005.
• NECDET AYSAL 26
• Özalp, Kâzım, Milli Mücadele 1919-1922, C. I, TTK. Yay., Ankara, 1971.
• Özdemir, Biltekin, Osmanlı Devleti Dış Borçları, 2. B., Maliye Bakanlığı Strateji
• Geliştirme Başkanlığı Yay., Ankara, 2010.
• Özsoylu, Ahmet Fazıl, Türk Maliye Tarihi ( Ders Notları), Çukurova Üniversitesi
• İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Masaüstü Yayınları, Adana, 1999.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Türkiye Tarih Vakfı
• Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• Saraçoğlu, Şükrü, “Borçlar Meselesinin Halli”, Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. 1,
• Sayı 5, Haziran 1933.
• Sayar, Nihad S., Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, Met-Er Matbaası,
• İstanbul, 1977.
• Selek, Sebahattin, Anadolu İhtilâli, C. I, 3. B, Burçak Yayınevi, İstanbul, 1966.
• Şahin, Hüseyin, Türkiye Ekonomisi, Tarihsel Gelişimi-Bugünkü Durumu, 5. B., Ezgi
• Kitabevi Yayınları, Bursa, 1998.
• Şimşir, Bilal, Lozan Telgrafları, C. II, TTK Yay., Ankara, 1994.
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. III, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1985.
• Tezel, Y. Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları,
• Ankara, 1982.
• Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası (1919–1946), Doğan Yayınları, Ankara,
• 1971.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi Yeni Türkiye’nin Oluşumu, 3. Kitap, I. Bölüm,
• 1. B, Bilgi Yay., Ankara, 1995.
• Unat, Faik Reşit, “Lozan Barış Andlaşmasının İmzasına Ait Bazı Vesikalar”, Tarih
• Vesikaları-Ayrı Basım, C. 2, No. 7, Maarif Matbaası, İstanbul, 1942.
• Yaman, Ahmet Emin, Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu Ekonomisi 1919-1922, Betik
• Yayıncılık, Ankara, 1998.
• Yaşa, Memduh, Devlet Borçları, 3. Baskı, Has Kurtulmuş Matbaası, İstanbul, 1981.
• Yavuz, Bige, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri Fransız Arşiv
• Belgeleri Açısından 1919-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1994.
• Yavuz, Ali, “Başlangıcından Bugüne Türkiye’nin Borçlanma Serüveni: Durum ve
• Beklentiler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal
• Bilimler Dergisi, Sayı 20, Isparta, 2009, s. 203-226.
• Yeniay, Hakkı, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları,
• İstanbul, 1964.
• KIRIM SAVAŞI’NDAN LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI… 27
• Yerasimos, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Çeviren Babür Kuzucu,
• Gözlem Yayınları, İstanbul, 1980.
• Yılmaz, Binhan Elif, “Osmanlı İmparatorluğu’nu Dış Borçlanmaya İten Nedenler ve
• İlk Dış Borç”, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi (4) 2002, s.190.
• Yılmaz, Faruk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar, Berikan Yay., Ankara,
• 2003.
• Yılmaz, Faruk, “Hukuki-İktisadî-Malî Yönleriyle Osmanlı Borçlarının (Düyun-u
• Umumiye-i Osmaniye’nin) Tasfiye Meselesi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal
• Bilimler Enstitüsü-Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995