Azerbaycanlı Türkçü ve Eğitimci Efendizade Mehmet Şerif'in Not Defteri ve Azerbaycan Hükümetini Kuranlar ile İlgili Görüşleri

Yıl 2020, Sayı: 67, 143 - 193, 25.12.2020

Mehmet Akif Erdoğru

https://doi.org/10.46955/ankuayd.850351

Öz

Ömrünün çoğunu Türkiye’de geçirmiş Azerbaycan kökenli Efendizȃde Mehmet Şerif Bilgehan’ın (Şamahı 1887- İstanbul 1954) Arap harfleriyle Türkiye Türkçesinde tuttuğu bir not defteri ilk kez yayımlanmaktadır. Bir Türkçü ve eğitimci olarak Şerif Bilgehan, Şamahı’da doğmuş, 1910’da İstanbul’a gelerek, İstanbul’da Türkçü çevrelerle tanışmıştır. Daha sonra İttihat ve Terakki Fırkasına girmiş, Azerbaycan Cumhuriyetinin kurucusu Mehmet Emin Resulzȃde başta olmak üzere ile diğer Azeri Türkçüler ile yakın münasebette bulunmuştur. Ölümüne kadar Müsavat Partisi kadrosu ile ilişkilerini devam ettirmiştir. Şahsi notlarından anlaşıldığı kadarıyla, Mehmet Şerif Bey, Osmanlı hükümeti tarafından eğitim görmesi amacıyla Lozan’a gönderilmiş, 1917’de Türkiye’ye döndükten sonra Edirne ve İzmir’de bulunan Öğretmen Okullarında idarecilik yapmıştır. 1920’de Azerbaycan Cumhuriyetinin Bolşevikler tarafından yıkılmasından sonra, Ankara Hükümetinin Kafkaslar üzerine izlediği politikaları yazılarıyla eleştirdiği için Türkiye’de bir süreliğine gözardı edilmiştir. Onun Azerbaycan tarihi hakkında verdiği bilgilerin yanı sıra, 1918 Azerbaycan Cumhuriyetini kuran kadrolar hakkındaki şahsi kanaatleri, diğer kaynaklarda olmayan bilgi ve görüşler içerdiği için değerlidir. Onun, yazılarından, cesur, bilgili, kararlı bir Türkçü olduğu ve Azerbaycan’da Türkiye destekli laik Türk milliyetçiliğine dayalı müstakil bir Azerbaycan Devletinin Türkiye’nin desteğiyle kurulması gerektiği görüşünü taşıdığı anlaşılmaktadır. Kendisi bugün hem Türkiye’de hem de Azerbaycan Cumhuriyetinde fazlaca bilinmeyen önemli bir şahıs olarak kalmaktadır. Bu yazıda onun biyografisi ve siyasi görüşleri üzerine yeni bilgiler verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Cumhuriyeti, Efendizȃde Mehmet Şerif, Müsavat Partisi, Şerif Bilgehan, Türkçülük

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri, İstanbul Taksim Atatürk Kitaplığı
• Osman Nuri Evrakı, No. 071082, Osman Nuri Evrakı, No. 071084,
• Osman Nuri Evrakı, No. 071081, Osman Nuri Evrakı, No. 071080,
• Osman Nuri Evrakı, No. 070714, Osman Nuri Evrakı, No. 070580.
• Ergin, Osman, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul, 1937.
• Hostler, Charles Warren, Turkism and the Soviets, Londra,1957.
• Özcan, Ömer, Bir Vatandan Bir Vatana, Rusya Müslümanlarından Türk İlim, Fikir ve Siyaset Hayatına Katkıda Bulunanlar, Dergâh yayınları, İstanbul, 2018.
• Şirazȋ, Hafız Divanı, (Çev)Abdülbaki Gölpınarlı, Kültür Bakanlığı yayınları, İstanbul, 1992.
• Tetik, Ahmet, Teşkilat-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi, Cilt II: 1917, Türkiye İş Bankası Kültür yayınları, İstanbul, 2018.
• Özcan, Ömer ‘Yakın Tarihin Bilinmeyen Bir İsmi Efendizȃde Mehmet Şerif Bilgehan’, Toplumsal Tarih, 249, (İstanbul: Eylül 2014), 62-64.
• Taşkın, Ünal ‘Efendizȃde Mehmet Şerif’in Anlattıklarının Işığında Azerbaycan’, I. Dünya Savaşı Döneminde Osmanlı Devleti-Azerbaycan ilişkileri ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu, 13-16 Eylül 2018, (Bakü: 2018) (yayımlanmamış tebliğ).