TEK PARTİLİ DÖNEMİN ÖRGÜN EĞİTİM KURUMLARI: KENT VE KÖY UYGULAMALARIYLA KOCAELİ ÖRNEĞİ

Yıl 2021, Sayı: 69, 242 - 284, 25.11.2021

Özden Senem Erol

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028390

Öz

Türkiye sınırları içinde köy kent ayrımını en belirgin şekilde ortaya koyan tarih aralığının ‘tek parti dönemi’ olduğunu söylemek mümkündür. Fakat İkinci Dünya Savaşı sonrasında köy kent uçurumunun arttığı ve artık böyle bir ikilemin kalmadığı ayrı bir dönem başlamıştır. ‘Köy kent ayrımı’ durumunun tek parti dönemi özelliklerinin ve tercihlerinin getirdiği bir olgu olduğu, çok partili döneme geçişle birlikte kaybolmaya başladığı, 1950’lerin yeni siyasi dünya düzeniyle birlikte sona erdiği anlaşılmaktadır. Köy ve kent ikilemini en iyi tarifleyen politikalardan biri olarak tespit edilen eğitim konusu örgün, yaygın ve beden eğitimi şeklinde köyde ve kentte ayrı biçimlerde görülmektedir. Bu yazıda ise eğitim politikalarının bir alt başlığı olan ve partinin büyük bir misyon edindiği örgün eğitim kurumlarının hukuki ve kurumsal süreçleri ile mimari proje ve uygulama aşamaları ortaya konmaktadır. Ülke geneli için yapılan düzenlemeler aktarıldıktan sonra Kocaeli özelinde yapılaşması tespit edilmektedir. Türkiye ve Kocaeli ile ilgili yapılan analizlerin sonucunda dönemin bütçe, deneyim ve malzeme eksiklikleri ile ortaya çıkan uygulamalar, taşra kent ve köyleri için üretilen her türlü fikrin göz ardı edilmesine neden olabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet Dönemi Mimarisi, Eğitim Politikaları, Kent Okulları, Köy Enstitüleri, Köy Okulları, Tek Partili Dönem

FORMAL EDUCATION INSTITUTIONS OF THE SINGLE PARTY PERIOD: KOCAELİ CASE WİTH URBAN-RURAL PRACTICES

Öz

It is possible to say that “one-party period” is the date range which clearly shows the village – town difference within Turkey borders in the most obvious way. However, after the Second World War, a separate period began when the village-town gap increased and there was no such dilemma anymore. It is understood that the "village-town separation" situation is a phenomenon brought about by the characteristics and preferences of the single-party period, and it started to disappear with the transition to the multi-party period, and ended with the new political world order of the 1950s. The issue of education, which is regarded as one of the policies that best describes the village and town dilemma, is seen in different forms such as formal, non-formal and physical education in the village and in the town. In this article, the legal and institutional processes, architectural projects and implementation stages of formal education institutions, which are subheadings of educational policies and for which the party has taken a great mission, are presented. After the regulations made for the country in general are examined, the stage of development is evaluated within the city of Kocaeli. As a result of the analyzes made in Turkey and in Kocaeli; practices occurred with budget, experience and material deficiencies of that period could lead to be ruled out all kinds thoughts produced for cities and villages.

Anahtar Kelimeler

Education Policies, Republican Period Architecture, Single Party Period, Urban Schools, Village Institutes, Village Schools

Kaynakça

• C.H.F. Nizamnamesi ve Programı. T.B.M.M. Matbaası, Ankara, 1931.
• C.H.P. Halkevleri Öğreneği. Ankara, 1935.
• Kocaeli Vilayeti Umumi Meclisi Dördüncü İnikat 1934. Kocaeli Vilayeti Umumi Meclisi, İstanbul, 1934.
• Kocaeli Vilayeti Umumi Meclisi Zabıtnamesi. Kocaeli Vilayeti Daimi Encümen Kalemi, Kocaeli, 1932.
• Kocaeli Meclisi Umumi 1929 Zabıtnamesi. Kocaeli Vilayeti Daimi Encümen Kalemi, Kocaeli, 1929.
• Millet Mektepleri Teşkilatı Talimatnamesi. Hâkimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara, 1928.
• Alpagut, Leyla. Cumhuriyetin Mimarı Ernst Arnold Egli. İstanbul: Boyut Yayıncılık, 2012.
• Alpagut, Leyla. “Erken Cumhuriyet Döneminde Kızların Eğitimi İçin Ankara’da İki Önemli Yapı: İsmet Paşa Kız Enstitüsü ve Kız Lisesi”, Mimarlık Dergisi. 351, 2010.
• Altunya, Niyazi. “Köy Enstitüsü Sistemine Genel Bakış”, Düşünen Tohum Konuşan Toprak Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2012: 83-108.
• Altunya, Hüseyin. “Türkiye’de Köy Eğitmeni Yetiştirme Deneyimi (1936-1948)”, Düşünen Tohum Konuşan Toprak Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2012: 60-79.
• “Anadolu Köylerinde Kalkınma Hareketleri”, Ülkü Dergisi. 8(44) (1936): 125-132.
• Arı, Kemal. Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923- 1925). 3. Baskı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Aydoğan, Karabey. Arifiye Köy Eğitmenleri Tarihi. İstanbul: Demkar Yayınevi, 2015.
• Başaran, Mehmet. Özgürleşme Eylemi Köy Enstitüleri. 2. Baskı. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 1999.
• Başar, Erdoğan. “Cumhuriyet Eğitiminin Üç Mimarı Mustafa Kemal, Mustafa Necati ve Hasan Ali Yücel”, Aramızdan Ayrılışının 50. Yılında Hasan-Ali Yücel’den Günümüze Eğitim Bilim Kültür Politikaları Sempozyumu. İzmir: 25-26 Şubat 2011: 608-627.
• Boran, Behice Sadık. “Köy Davası Şehirleşmek Davasıdır”, Siyasi İlimler Mecmuası. 10(111) (1940a): 146-149.
• Boran, Behice Sadık. “Köy Davası Şehirleşmek Davasıdır II”, Siyasi İlimler Mecmuası. 10(112) (1940b): 183-190.
• Burhan Arif. “Urbaylar Kongresi Münasebetile Bayındırlık İşlerinde Şehir Planları”, Belediyeler Dergisi. 1(6) (1936): 16-17.
• Cebecioğlu, Murat. Hendek Adapazarı Akyazı Tarihi ve Şeyh İsmail Vakfı Belgeleri. İstanbul: Hendek Belediyesi Kültür Yayınları, 2011.
• Cengiz Bozkurt. Tülin, Tarihte Gölcük, Gölcük’te Tarih. Gölcük Belediyesi, 2014.
• Cumhuriyetin 50. Yılında Kocaeli 1973 İl Yıllığı. İzmit: Kardeşler Matbaası, 1973.
• Coşkun, Alev. “Atatürk Devrimleri, Laik Eğitim ve Karşı Devrim”, Aramızdan Ayrılışının 50. Yılında Hasan-Ali Yücel’den Günümüze Eğitim Bilim Kültür Politikaları Sempozyumu. İzmir: 25-26 Şubat 2011: 114-130.
• Çetin, Türkan. Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Köylü Politikası (1923-1950). Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir, 1997.
• Çoker, Ziya. İller Bankası ve Mahalli İdareler. İstanbul: Kazancı Matbaacılık, 1986.
• Derbil, Süheyp. “İlköğretim İşinde Özel İdarelerinin Görevi”, İller ve Belediyeler Dergisi. 2(8) (1946a): 266-267.
• Doğan, Hıfzı. “Mesleki ve Teknik Eğitimin İlkeleri ve Gelişmesi”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 16(1) (1983): 167-180.
• Eres, Zeynep. Türkiye’de Planlı Kırsal Yerleşmelerin Tarihsel Gelişimi ve Erken Cumhuriyet Dönemi Planlı Kırsal Mimarisinin Korunması Sorunu. Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Üniversitesi, İstanbul, 2008.
• Ergin, Nureddin. Arifiye Öğretmen Okulu ve Tarihçesi. Adapazarı: Sakarya Sosyal Araştırma Merkezi, 1968.
• Erol, Özden Senem. Tek Partili Dönemin Politikalarında Köy-Kent Ayrımı: Uygulamalarıyla Kocaeli’de Mekânın Örgütlenmesi. Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, 2019.
• Ersel, Hasan, Mete Tunçay, Ahmet Oktay, Ahmet Kuyaş. Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923- 2000. Cilt 1. 5. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2005.
• Ertuğ, Hasan Refik. “Mesleki ve Teknik Öğretim Alanında Önemli Bir Kanun”, Siyasi İlimler Mecmuası. 12(139) (1942), 233-238.
• Ertuğ, Hasan Refik. “Çiftçi Borçları”, Siyasal Bilgiler. 5(52) (1935): 8-11.
• Gül, Songül Sallan. “Köy Enstitüleriyle Yeni Bir Toplumsal Sınıf Mı Yaratılmak İstendi? Hasan- Ali Yücel’in Yanıtı”, Aramızdan Ayrılışının 50. Yılında Hasan-Ali Yücel’den Günümüze Eğitim Bilim Kültür Politikaları Sempozyumu. İzmir: 25-26 Şubat 2011: 351-359.
• Güler, Hasan. “Türkiye’nin Erken Dönem Sanayileşme Serüveni”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 4(1) (2011): 63-87.
• “Haberler”, Arkitekt. 11-12(143-144) (1943): 285-286.
• Hamamcı, Can. “1930-1946 Tek Parti Dönemi Belediyeciliği: Genel Bakış”, Türk Belediyeciliğinde 60. Yıl, Uluslararası Sempozyum. Ankara: 23- 24 Kasım 1990: 148-158.
• Hereke Çocuk Kampı. İstanbul: Ülkü Matbaası, 1936.
• İlkmektep Planları Albümü. Ankara: Maarif Vekâleti İlk Tedrisat Dairesi, 1933.
• Işık, Haluk. “Kırılma Noktası ve Sonrası”, Aramızdan Ayrılışının 50. Yılında Hasan-Ali Yücel’den Günümüze Eğitim Bilim Kültür Politikaları Sempozyumu. İzmir: 25-26 Şubat 2011: 658-667.
• Işıklı, Alpaslan. “Emperyalizm, Küreselleşme ve Eğitime Yansımaları”, Aramızdan Ayrılışının 50. Yılında Hasan-Ali Yücel’den Günümüze Eğitim Bilim Kültür Politikaları Sempozyumu. İzmir: 25-26 Şubat 2011: 146-152.
• İnan, Afet. Cumhuriyetin 50. Yılı İçin Köylerimiz. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1978.
• İnan, Afet. İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-4 Mart 1923. 2. Baskı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• İnönü, İsmet. “İlköğretimde Çalışmalarımız”, İller ve Belediyeler Dergisi. 2(8) (1946): 263-267.
• İnsel, Ahmet. “Cumhuriyet Döneminde Otoritarizm”, Bilanço 1923-1998: Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılına toplu Bakış Uluslararası Kongresi. Ankara: 10-12 Aralık 1998: 35-47.
• Kahraman, İsmail. Gebze Rehberi: Sanayi, Bilim, Teknoloji, Kültür ve Turizm Kenti. Belgesel Yayıncılık, 2011.
• Karaömerlioğlu, Asım. Orada Bir Köy Var Uzakta Erken Cumhuriyet Döneminde Köycü Söylem. 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Kaya, Şennur. Tanzimattan Cumhuriyet’e İzmit Kenti. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2009.
• Keskin, Yıldız. “Köy Enstitüleri İçin Açılan Mimari Proje Yarışması ve Sonrası”, Düşünen Tohum Konuşan Toprak Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2012: 110-135.
• Keyn V. “İlköğretim Davamızın Hali: Köy Enstitüleri”, İktisadi Yürüyüş. 5(112) (1944): 12-13.
• Kocaeli Çocuk Kampı Talimat ve Programı. Kocaeli: Kocaeli Kültür Direktörlüğü, 1936.
• Kodamanoğlu, Nuri. Türkiye’de Eğitim (1923- 1960). Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Maliye Enstitüsü, 1963.
• Kolcuoğlu, Kerem, Mutlu. Karye-i Darıca’dan Darıca İlçesine: Bir Sahil Kasabası ve Bir Yaşam. İstanbul: Cinius Yayınları, 2013.
• “Köy Kalkınması Üzerinde Çalışmalar”. Belediyeler Dergisi. 1(16) (1936): 19-20.
• “Köy Öğretmen ve Eğitmeni Yetiştirme İşi”, Ülkü Dergisi. 8(46) (1936): 259-267.
• Kul, Nurşen. “Erken Cumhuriyet Dönemi İlkokul Binaları”, Mimarlık Dergisi. 360 (2011).
• Kuzucu, Refik. “Adapazarı”, İdare Dergisi. 16(172) (1945): 213-259.
• Köy Okulu Binası. Tarım ve Kültür Bakanlıkları Köy Eğitmeni Yetiştirme Kursları Neşriyatı Sayı: 25. İstanbul: Devlet Basımevi, 1937.
• Lihotzky, G.Schütte. Yeni Köy Okulları Bina Tipleri Üzerinde Bir Deneme. İstanbul: Maarif Vekilliği, 1939.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1. 22. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Öğütçen, Kevser, Hüseyin Öğütçen. Kocaeli’ye Yerleşen Mübadil Muhacirler ve Akmeşe Tarihi. İstanbul: Bahar Yayınları, 2006.
• Özüduru Ö. Cumhuriyet Döneminde Türk Milli Eğitim Sistemindeki Gelişmeler (1923-1988). Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988.
• Pamuk, Şevket. “Dünya İktisadi Bunalımı ve 1930’lara Yeniden Bakış”, Bilanço 1923-1998: Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yılına toplu Bakış Uluslararası Kongresi. Ankara: 10-12 Aralık 1998: 33-41.
• Reuter Ernst. “Şehirlerimizden Köylerimize Akın”, Belediyeler Dergisi. 7(75) (1941a): 14-18.
• Reuter Ernst. “Mahalli İdarelerin Mali Kaynakları ve Devletle Mali Münasebetleri”, Belediyeler Dergisi. 7(73) (1941b): 4-26.
• Saffet, Mehmet. “Köylü Kimdir?”, Ülkü Dergisi. 1(6) (1933): 422-430.
• Sakal, Fahri. “CHP Teftiş Raporlarına Göre Tek Parti Devrinde Kocaeli’de Sosyoekonomik Hayat”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II. Kocaeli: 3-4-5 Nisan 2015: 2039-2055.
• Sakarya İl Yıllığı. İstanbul: Sakarya Valiliği, 1973.
• Sayar, Zeki. “Şehri Çirkinleştiren Binalar”, Arkitekt. 5-6 (161-162) (1945): 126.
• Selah, Zeki. “Mektep Binalarında Estetik”, Mimar Dergisi. 8 (1931b): 253-254.
• Selah, Zeki. “Mektep İnşaatında Plan-Tipin Mahzurları, Mimar Dergisi. 4 (1931a): 124-125.
• “Sümer Okulu”, Arkitekt. 5-6 (185-186) (1947): 119.
• Şenyurt, Oya. 1923-1960/İzmit Cumhuriyet’in Tanıkları Binalar ve Kentten Haberler. İstanbul: TMMOB Mimarlar Odası Kocaeli Şubesi, 2010.
• Tanyer, Turan. “Atatürk Dönemi Eğitimine Genel Bir Bakış”, Düşünen Tohum Konuşan Toprak Cumhuriyet’in Köy Enstitüleri 1940-1954. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2012: 22-37.
• Tarım Vekâleti Çayırova Teknik Bahçıvanlık Okulu Gebze. Gebze: Doğan Kardeş Yayınları Basımevi, 1953.
• Tarkan, Talat. Adapazarı. Kenan Basımevi, 1937.
• Taşdemirci, Ersin. Cumhuriyet Dönemi Türk Milli Eğitim Politikasının Ana Devrelerinin Üzerine Tahlilî ve Mukayeseli Bir Araştırma. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1984.
• Tekeli, İlhan. Türkiye’nin Kent Planlama ve Kent Araştırmaları Tarihi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011a.
• Tekeli İlhan. Kent, Kentli Hakları, Kentleşme ve Kentsel Dönüşüm. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011b.
• Tekeli, İlhan, Selim İlkin. 1923 Tarihli Umur-u Nafıa Programı, Cumhuriyetin Harcı Modernitenin Altyapısı Oluşurken. 2. Baskı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Tonguç, İsmail Hakkı. “Köy Eğitimi Meselesi”, Ülkü Dergisi. 11(65) (1938a): 434-444.
• Tonguç, İsmail Hakkı. “Köy Eğitimi Meselesi”, Ülkü Dergisi. 11(66) (1938b): 501-508.
• Tonguç, İsmail Hakkı. “Köy Eğitiminin Mahiyeti, Prensipleri ve Teşkilatının Esasları”, Ülkü Dergisi. 12(67) (1938c): 11-20.
• Türkiye Cumhuriyeti Maarifi 1923- 1943. Ankara: Maarif Vekilliği, 1944.
• Türkiye’nin Sağlık Tarihi Bağlamı içinde 1593 Sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu ve Cumhuriyet’in Sağlık Sorununa Yaklaşımı. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2010.
• Ulugün, Yavuz. Kocaeli Tarihi Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Döneminde Kocaeli. Kocaeli: Kocaeli Yüksek Öğrenim Derneği, 2002.
• “Uraylar Kurultayı”, Belediyeler Dergisi. Ankara: 24-27 İlkteşrin 1935.
• Uslu, Dilara. “Milli Mücadelenin Son Döneminde İzmit ve Çevresinde Eğitim Faaliyetleri (1921-1923)”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu. Kocaeli: 2-3-4 Mayıs 2014: 1251-1252.
• Yazğıç, Kamil. “İzmit Vilayetinin Liseye İhtiyacı”, Sakarya Dergisi. İzmit, 1(3) (1943): 9.
• Yavuz, Fikrettin. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Bir Sahil Kasabası Darıca”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu. Kocaeli: 2-3-4 Mayıs 2014: 869-881.
• Yenen M. “Şehir ve Kasabalarımızın İmar Bakımından Kalkınmaları”, İller ve Belediyeler Dergisi. 41 (1949): 12-17.
• Yiğit, Ali Ata. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hereke Halı ve İpekli Dokuma Fabrikası’nın Eğitim ve Sanat İşlevi”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu. Kocaeli: 2-3-4 Mayıs 2014: 727-734.
• 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. Türkiye Cumhuriyeti Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, 1950.
• Yönetim, Köy Enstitüleri I-II. Ankara: Çağdaş Eğitim Vakfı Yayınları, 2003.
• Yücel, Hasan, Ali. Türkiye’de Ortaöğretim. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Yücel, M. Serhan, Taner Bilgin. “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Yıllarında İzmit’te Eğitim”, Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi Kültürü Sempozyumu IV. Kocaeli: 24-25-26 Mart 2017: 1197-1208.
• Ziya, Abdullah. “Köy Mimarisi”, Ülkü Dergisi. 2(7) (1933a): 37-41.
• Ziya, Abdullah. “Cumhuriyette Köy Yapımı”, Ülkü Dergisi. 2(10) (1933b): 333-336.
• Ziya, Abdullah. “Köy Evleri Proje ve Yapıları İçin Toplu Rapor”, Mimar Dergisi. 7-8 (1935): 203-204.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 4. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• https://www.tbmm.gov.tr/kanunlarvekararlar.htm (Erişim Tarihi: 23.01.2021).
• https:// www.ulugazi.k12.tr (Erişim Tarihi: 20.06.2019).
• https:// wowturkey.com (Erişim Tarihi: 27.07.2019).
• https:// www.gebzehaber.net (Erişim Tarihi: 10.01.2019).
• https:// www.yenisakarya.com (Erişim Tarihi: 03.01.2019).
• https:// medyabar.com (Erişim Tarihi: 03.01.2019).