EGEMENLİK VE BAĞIMSIZLIK BAĞLAMINDA MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ VE CUMHURİYETİN İLK YILLARINDAKİ KARİKATÜRLER ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2021, Sayı: 69, 374 - 395, 25.11.2021

Haluk Ölçekçi

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028704

Öz

Toplumsal düşünüşün en çarpıcı biçimlerinden birisi olan mizah, kendine has dili, üslubu ve çizgisiyle Türkiye’nin Milli Mücadele yıllarının tanıkları arasındadır. Bütün ezilen ve sömürülen milletlere ilham veren bir zaferle taçlandırılan Milli Mücadele’nin önemli bir cephesini mizah basını ve onun özel bir biçimi olan karikatürler savunmuştur. Savaşın olumsuz atmosferinin dağıtılması, halkın zafere inandırılması ve hazırlanmasında karikatürler ve mizah basını özgün bir etki ortaya koymuştur. Toplumun en sıkıntılı döneminde, baskının, umutsuzluğun arttığı zamanlarda, güldürüye dayalı mizah ve karikatürler sıra dışı direnme ve muhalif tavır işlevi görmüştür. Umutsuzluğa kapılan, ezilen, horlanan, baskı altında tutulan ya da hürriyetinden yoksun bırakılmak istenen toplumun en çaresiz anlarında, mizah ve karikatür susmak yerine sesini yükseltmeye öncülük etmiştir. Cumhuriyetle birlikte yaşanan yeni inşa sürecinde ise mizah basını kamuoyu adına denetim işlevini yerine getirmede önemli rol üstlenmiştir. Millet egemenliğinin tesis edilmesinde ve sosyokültürel hayatın dönüştürülmesinde yaşanan aksaklıkları, kusurları ve kavgaları yansıtmayı başarmıştır.
Bu çalışmada; Milli Mücadele, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı ve Cumhuriyetin kuruluş yıllarındaki egemenlik ve bağımsızlık temalarının alternatif veri kaynakları karikatürler üzerinden sunumu incelenmektedir. Çoğunlukla simgelerin ve sembollerin üzerine inşa edilen karikatürlerin ilettiği mesajların ve taşıdığı örtülü anlamların çözümlenmesinde göstergebilimsel yöntem kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İletişim, Karikatür, Milli Mücadele, Mizah, Türkiye Büyük Millet Meclisi

A REVIEW ON THE CARTOONS OF THE NATIONAL STRUGGLE PERIOD AND THE FIRST YEARS OF THE REPUBLIC IN THE CONTEXT OF SOVEREIGNTY AND INDEPENDENCE

Öz

Humor, one of the most striking forms of social thinking, is among the witnesses of Turkey's National Struggle years with its unique language, style and line. An important aspect of the National Struggle, which was crowned with a victory that inspired all oppressed and exploited nations, was defended by using humor in the press and its special form, cartoons. The cartoons and humor used in the press had a unique effect on the dissipation of the negative atmosphere of the war, making the people believe in victory and preparing it. In the most troubled period of the society, in times of increased oppression and hopelessness, humor and cartoons served as an extraordinary resistance and oppositional attitude. In the most desperate moments of a society that is hopeless, oppressed, despised, oppressed or deprived of its freedom, humor and caricature have led the way in raising their voices instead of being silent. In the construction process of the Republic, the humor press played an important role in fulfilling the mission of control on behalf of the public. It has succeeded in reflecting the disruptions, flaws and quarrels experienced in the establishment of national sovereignty and the transformation of socio-cultural life.
In this study, The National Struggle, the opening of the Turkish Grand National Assembly and the presentation of the themes such as sovereignty and independence in the early years of the Republic through alternative data sources cartoons are examined. The method which is mostly built on icons and symbols cartoon of the message that the analysis of the implicit meaning of the message and move semiotic method is used.

Anahtar Kelimeler

Communication, Cartoon, National Struggle, Humor, Turkish Grand National Assembly

Kaynakça

• Açıkses, Erdal, Çakmak, Zafer. Satvet-i Milliye Gazetesi (Transkripsiyon ve asıl metin). Elazığ: Eleskav Yayınları, 2003.
• Alsaç, Üstün. “Türk Karikatürü Üstüne Bir Döküm ve Eleştiri Denemesi”, Adam Sanat. 7 (Haziran 1986), 55-66.
• Alsaç, Üstün. “Karikatür ve Politika”, 7. Uluslararası Ankara Karikatür Festivali. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 2001.
• Atatürk, Kemal. Nutuk (1919-1927). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1989.
• Ayaydın, Abdullah. “Evrensel Dil ve Semboller Dünyası: Görsel Sanatlar”, Fine Arts. 7/3 (Nisan 2012), 258-268.
• Ayhan, Bünyamin. Milli Mücadele’de Basın (Olağanüstü Durumlarda Propaganda). Konya: Tablet Yayınları, 2007.
• Barthes, Roland. Göstergebilimsel Serüven. Çev. Mehmet Rifat ve Sema Rifat. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Barthes, Roland. Çağdaş Söylenler. Çev. Tahsin Yücel. İstanbul: Metis Yayınları, 2011.
• Becer, Emre. İletişim ve Grafik Tasarım. Ankara: Dost Kitabevi, 2005.
• Bingöl, Sedat. 150’likler Meselesi- Bir İhanetin Anatomisi. İstanbul: Bengi Yayınları, 2010.
• Coşar, Ömer Sami. Milli Mücadele Basını. İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1964.
• Çakmak, Fevzi. “Milli Mücadele Dönemi Türk Mizahında Muhalif Bir Kimlik: Ali Kemal”, Tarih İncelemeleri Dergisi. 34/2 (Aralık 2019), 413-441.
• Çapanoğlu, Münir Süleyman. Basın Tarihimizde Mizah Dergileri. İstanbul: Garanti Matbaası, 1970.
• Çetin, Nurten. Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2016.
• Çeviker, Turgut. Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü-III Kurtuluş Savaşı Dönemi (1918-1923). İstanbul: Adam Yayınları, 1991.
• Çeviker, Turgut. Karikatür Üzerine Yazılar. İstanbul: İris Yayıncılık, 1997.
• Çoruk, Ali Şükrü. Mizah Penceresinden Milli Mücadele – Ya İstiklal Ya Ölüm. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Derman, Hakan. “Mizah Dergileri ve Karikatür”, Türkiye'de Dergiler Ansiklopediler (1849- 1984). İstanbul: Gelişim Yayınları, 1984.
• Dijk, Teun A. Van. News As Discourse. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 1988.
• Erdoğan, Mehmet. “Milli Mücadele Döneminde Bir Mizah Dergisi: Ayine”, Turkish Studies. 9/12 (Güz 2014), 169-177.
• Erhan, Çağrı. “Lozan’ın Genel Çerçevesi”, 80. Yılında 2003 Penceresinden Lozan Sempozyumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Ertuna, Hamdi, Ökse, Necati. Türk Yunan İlişkileri ve Megalo İdea. Ankara: Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmi Yayınları, 1975.
• Georgeon, François. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gülmek mi?”, Doğu’da Mizah. Der. Iréne Fenoglio ve François Georgeon, Çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Güz, Nurettin. Türkiye’de Basın-İktidar İlişkileri (1920-1927). Ankara: Turhan Kitabevi, 2008.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Sadr-ı Azamlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İnsel, Deniz. Türkiye’de Dergiler Ansiklopediler (1849-1984). İstanbul: Gelişim Yayınları, 1984.
• İnuğur, Nuri. Basın ve Yayın Tarihi. İstanbul: Der Yayınları, 2002.
• İsmail, Sabahattin. Kıbrıs Sorununun Kökleri. Lefkoşa: Akdeniz Haber Ajansı, 2000.
• Jung, Carl G., “Approaching The Unconscious”, Man and his Symbols. Ed. C. G. Jung. New York: Anchor Press Doubleday, 1994, 18-103.
• Kemnitz, Thomas Milton. “The Cartoon as a Historical Source”, Journal of Interdisciplinary History. 4/1 (Summer 1973), 81-93.
• Kinross, Lord. Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu. İstanbul: Altın Kitaplar, 1994.
• Kocabaşoğlu, Uygur. “1919-1938 Dönemi Basınına Toplu Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın Yayın Yüksekokulu Yıllığı. Ankara: 1981.
• Koloğlu, Orhan. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın. İstanbul: İletişim Yayınları, 1992.
• Koloğlu, Orhan. “Toplumsal Tanık Olarak Karikatür”, Ankara 2. Uluslararası Karikatür Festivali. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 1996.
• Lent, John A. “Politika ve Çizerlik”, Ankara 7. Uluslararası Karikatür Festivali-Karikatür ve Siyaset. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 2001.
• Mierop, Jack. “Humor And Relatıonship Satisfaction”, Unpublished Master Dissertation. California: State University, UMI Dissertation Information Service, 1999.
• Morreall, John. Gülmeyi Ciddiye Almak. Çev. Kubilay Arsever–Şenar Soyar. İstanbul: İris Yayınları, 1997.
• Mutlu, Erol. “Karikatür ve İletişim”, 2. Uluslararası Ankara Karikatür Festivali. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 1996.
• Okay, Cüneyd. Dönemin Mizah Dergilerinde Milli Mücadele Karikatürleri 1919-1922. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2004.
• Ölçekçi, Haluk. “Türkiye’de Milliyetçi Mizah Örneği: Çaylak Dergisi”, Humanities Sciences. 11/3 (Temmuz 2016), 172-188.
• Öngören, Ferit. Türk Mizahı. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 1998.
• Özakman, Turgut. Şu Çılgın Türkler. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2005.
• Özer, Atila. Karikatür Yazıları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Roeckelein, Jon. The Psychology of Humor: A Reference Guide And Annotated Bibliography. Westport: Greenwood Press, 2002.
• Shaw, Stanford. From Empire to Republic, The Turkish War of National Liberation. 3/5. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Sonyel, Salahi. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika. Ankara: Türk Tarih Kurumu, İki Cilt, 1986.
• Soysal, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.
• Şengil, Mizyal Karaçam. Birinci Dönem TBMM’nde Düşünce Akımları (1920). İstanbul: Cem Yayınları, 1996.
• Şenyapılı, Önder. Neyi, Neden, Nasıl Anlatıyor Karikatür Kim, Niye Çiziyor!? Ankara: ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık ve İletişim A.Ş. Yayınları, 2003.
• Topuz, Hıfzı. İletişimde Karikatür ve Toplum. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi, 1986.
• Topuz, Hıfzı. Başlangıcından Bugüne Dünya Karikatürü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1997.
• Ünal, Yenal. “Refik Halit Karay ve Milli Mücadele”, History Studies (International Journal Of History). 5/1, 367-389.
• Williams, David Lewis. Mağaradaki Zihin, Bilinç ve Sanatın Kökenleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Yılmaz, Hadiye. “1923 Yılı Mizah Basınında Kadınların Seçme-Seçilme Hakkı ve Kadınlar Halk Fırkası”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 59 (Güz 2016), 263-296.
• Yoltaş, Niyazi. “Karikatür Sanatı ve Siyaset”, Ankara 7. Uluslararası Karikatür Festivali. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 2001.
• Yılmaz, Durmuş. “Misak-ı Milli ve Yeni Türk Devletinin Kuruluşu”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1998.
• Yusoğlu, Nebahat. Kelebek Mecmuası Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Kitabevi, 2013.
• Yust, K. Kemalist Anadolu Basını. Yay. Haz. Orhan Koloğlu. Ankara: Çağdaş Gazeteciler Derneği, 1995.
• Zorlu, Yaşar. “Mütareke İstanbul’unda Mizah Gazetesi ‘Alay’ ve Politik Tavrı”, NWSA Humanities. 10/1 (Ocak 2015), 15-36.
• Zürcher, Erik Jan. Milli Mücadelede İttihatçılık. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Süreli Yayınlar, Alay Dergisi, Akbaba Dergisi, Aydede Dergisi, Ayine Dergisi, Diken Dergisi, Güleryüz Dergisi, Karagöz Dergisi, Kelebek Dergisi, Satvet-i Milliye Dergisi, Zümrüd-ü Anka Dergisi.