AMERİKAN BASINI VE TÜRKİYE’DE GÖREV YAPAN AMERİKALI DİPLOMATLARIN GÖZÜYLE “YENİ TÜRKİYE”NİN OLUŞUMUNDA ATATÜRK’ÜN ROLÜ

Yıl 2021, Sayı: 69, 396 - 429, 25.11.2021

Kenan Özkan

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028709

Öz

Kurtuluş Savaşı’nın kazanılması ve Lozan’da kalıcı bir barışın imzalanmasının ardından Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde başlayan “Modern Türkiye”nin inşası süreci, dış dünyada ilgiyle takip edilmiştir. Batı’nın gözünde “Hasta Adam” olarak görülen Türkiye’nin yönetimden ekonomiye, eğitimden hukuka, kadın haklarından kılık kıyafete kadar çok farklı alanlara yayılmış modernleşme çabası Avrupa kamuoyunun olduğu kadar Amerikan kamuoyunun da dikkatini çekmiştir. Atatürk liderliğindeki Türkiye’nin, yeniden inşası sürecinin ilgiyle takip edildiği kaynak grupları arasında Türkiye’deki görev yıllarına ait gözlem ve değerlendirmelere önemli ölçüde yer veren Amerikalı diplomatların hatıraları bulunmaktadır. Özellikle Türkiye’nin ilk Amerikan Büyükelçisi Joseph C. Grew ve ondan büyükelçilik görevini devralan Charles Hitchcock Sherrill’in hatıraları Atatürk liderliğindeki Modern Türkiye’nin inşası sürecini yabancı gözüyle değerlendirmemiz açısından önemlidir. Konu hakkındaki bir diğer önemli kaynak grubunu ise Amerikan basını teşkil etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu zamanında Ermeni meselesi nedeniyle Amerikan kamuoyunda oluşan olumsuz Türk imajının, Cumhuriyetin ilk yıllarında da bir süre devam ettiği görülmektedir. Bununla birlikte Modern Türkiye’nin inşası için başlatılmış olan devrimler zamanla bu imajın kaybolması ve yerine hayranlık uyandıran bir bakış açısının alması ile sonuçlanmıştır. Bu çalışmada laik ve demokratik Türkiye’nin oluşturulması açısından büyük bir öneme sahip olan Halifeliğin kaldırılması, kılık ve kıyafet alanındaki düzenlemeler, kadın hakları, yeni harflerin kabulü gibi devrimler, söz konusu iki kaynak grubu üzerinden incelenmiştir. Çalışma, “Atatürk Dönemi Demokratikleşme 1920-1938” isimli kitapta yer alan bölümün devamı ve tamamlayıcısı olarak kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Amerikalı Diplomatlar, Amerikan Basını, Atatürk, Devrimler, Modern Türkiye

ATATURK'S ROLE IN THE FORMATION OF THE "NEW TURKEY" FROM THE VIEW OF THE AMERICAN PRESS AND THE AMERICAN DIPLOMATS WORKING IN TURKEY

Öz

After winning the War of Independence and the signing of a lasting peace in Lausanne the process of building a modern state, Turkish Republic, which started under the leadership of Mustafa Kemal was followed with a profound interest in the outside World. Turkey’s efforts of modernization as a sick man from West eyes, from management to the economy, from education to law, from women’s rights to dress, were also followed with great interest in the United States like Western public opinion. Under the leadership of Ataturk, Turkey’s fast and stable rebuilding process was followed by interest by American diplomats who worked in Turkey and published their memories during this process later. These memories occupy very important place. Turkey's first American Ambassador Joseph C. Grew, and Charles Hitchcock Sherrill’s memories, who took over the duty after Grew, are very important to evaluate the modernization of Turkey under the leadership of Ataturk for evaluating with foreigner eye. Another important resource on the subject is the American press. The negative image of Turks that emerged in the American public opinion due to the Armenian issue during the Ottoman Empire continued for a while in the first years of the Republic. However, with the revolutions initiated for the construction of modern Turkey, this image started to disappear and instead of this image, an admirable viewpoint has emerged. In this study, the revolutions which has a great importance for a secular and democratic creation of Turkey, like the abolition of the Caliphate and regulations in costume and clothing, women's rights, the adoption of the new letters have been examined over the two source groups. This study has been written as a continuation and complement of the chapter in the book entitled “Democratization in the Ataturk Era 1920-1938”.

Anahtar Kelimeler

American Diplomats, American Press, Atatürk, Modern Turkey, Revolutions

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA).
• Akbaş, İsmail. “Afgan Kralı Emanullah Han’ın Türkiye Gezisi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. 7/16-17 (Bahar-Güz 2008): 311-333.
• Akgül, Mehmet. “Atatürk Dönemi Din Anlayışı ve Dini Hayat”, Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi, 1920-1938. C. 1, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, Birinci Baskı, 2009: 421-439.
• Alpkaya, Faruk. Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu, 1923-1924. İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı, 2009.
• Altıntuğ, Ahsen. Atatürk Orman Çiftliği, Kuruluşundan Günümüze. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2000.
• Armaoğlu, Fahir. Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri (Açıklamalı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, 1945-1995. İstanbul: Alkım Yayınevi, Genişletilmiş 14. Baskı,1995.
• Arvas, İbrahim Sena. “Türkiye’nin Radyo ile Tanışması ve Türk Telsiz Telefon Anonim Şirketi”, International Journal of Cultural and Social Studies. 4/2 (December 2018): 406-428.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 1906-1938. C. 1-3, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 5. Baskı, 1997.
• Ateş, Sinan, Yücel Namal, Muhibbe Erdoğan. Harf İnkılabı ve Millet Mektepleri, 1928-1935. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Balcı, Meral, Yeşim Karadeniz. “Cumhuriyet Modernleşmesinin Genç Kadın Pilotu: Sabiha Gökçen”, Marmara Üniversitesi Kadın ve Toplumsal Cinsiyet Araştırmaları Dergisi. 2/1 (2018): 1-7.
• Bali, Rıfat N. Anadolu’dan Yeni Dünya’ya, Amerika’ya İlk Göç Eden Türklerin Yaşam Öyküleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Başkan, Seyfi. “Atatürk Dönemi Heykel”, Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü, Atatürk Dönemi, 1920-1938. C. 3, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009: 1201-1204.
• Bozkurt, Gülnihal. “Atatürk’ün Hukuk Alanında Getirdikleri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 8/22 (1991): 45-54.
• Bryson, Thomas A. “Admiral Mark L. Bristol, An Open-Door Diplomat in Turkey”, International Journal of Middle East Studies. 5/4 (Sep. 1974): 450-467.
• Bulut, Semih. Atatürk Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri, 1923-1938. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2020.
• Cihan, Erol. “Atatürk Hukuk Devrimi Üzerine”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 48/1-4 (1983): 183-194.
• Değerli, Esra Sarıkoyuncu. “Amerikan Basınında Türk Harf ve Dil Devrimi”, 80. Yılında Türk Harf İnkılabı Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2008: 1-5.
• Demiryürek, Meral. “Kemalzade Ali Ekrem ile Tokadizade Şekip’in Eserlerinde Evlat Acısı”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 5/2 (Aralık 2020): 545-576.
• Erhan, Çağrı, Mustafa Aydın. “Selective Bibliography on Turkish-American Relations”, The Turkish Yearbook of International Relations. 31 (2000): 267-292.
• Erhan, Çağrı. “The American Perception of the Turks: An Historical Record”, The Turkish Yearbook of International Relations. 31 (2000): 77-97.
• Erol, Mine. Birinci Dünya Savaşı Arifesinde Amerika’nın Türkiye’ye Karşı Tutumu. Ankara: Bilgi Basımevi, 1976.
• Evans, Laurance. Türkiye’nin Parçalanması ve ABD Politikası, (1914-1924). İstanbul: Örgün Yayınevi, İkinci Baskı, 2004.
• Goloğlu, Mahmut. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, 1924-1930, Devrimler ve Tepkileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Gordon, Leland James. American Relations With Turkey, 1830-1930, An Economic Interpratation. Philedelphia: University of Pennysylvania Press, 1932.
• Grew, Joseph C. Gazi ve İsmet Paşa, Çalkantılı Dönem, 1922-1932. Türkçesi: M. Aşkın-N. Uğurlu. İstanbul: Örgün Yayınevi, 3. Baskı, 2005.
• Grew, Joseph C. Yeni Türkiye, Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisinin Anıları. Türkçesi: Kadri Mustafa Orağlı. İstanbul: Multilungial, 1999.
• Güneş, İhsan. Atatürk Dönemi Türkiyesi’nde Milletvekili Seçimleri 1919-1935. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Howard, Harry N. “The Bicentennial in American-Turkish Relations”, Middle East Journal. 30/3 (Summer 1976): 291-310.
• İmece, Mustafa Selim. Atatürk’ün Şapka Devriminde Kastamonu ve İnebolu Gezileri. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, 1975.
• İnan, Arı. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir ve İzmit Konuşmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Baskı, 2018.
• İnönü, İsmet. Defterler, 1919-1973. C. 1, Haz. Ahmet Demirel. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• İnönü, İsmet. Hatıralar. Yay. Haz. Sabahattin Selek. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2. Basım, 2006.
• Kara, Abdullah. “Türkiye’de Alfabe Değişiminden Sonra Yeni Harflerin Yaygınlaştırılması ve Halk Eğitiminde Millet Mekteplerinin Rolü ve Önemi”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi. IV/1 (Haziran 2020): 114-141.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, Metinler/Kişiler. C. 2, İstanbul: Risale Yayınları, 1987.
• Kılıç, Fahri. Yeni Türk Alfabesinin Kabulü ve Öğretiminde Kullanılan Yöntemler-Araçlar. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2011.
• Kılıç, Selami. “Şapka Meselesi ve Kılık Kıyafet İnkılabı”, Atatürk Yolu Dergisi. 4/16 (1995): 529-547.
• Köse, İsmail. Türk-Amerikan İlişkilerinin Şekillenmesinde Amiral Mark Lambert Bristol’un Rolü, 1919-1927. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2016.
• Kul, Hazel. Mondros’tan Gümrü’ye ABD Basınında Ermeni Meselesi, 1918-1920. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2019.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri, (1839-1895). C. I, Yay. Haz. Recep Karacakaya. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2007.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri, (1896-1919). C. II, Yay. Haz. Recep Karacakaya. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2007.
• Özkan, Kenan, Elçin Yılmaz. “Amerikan Kaynaklarının Gözünden Erken Cumhuriyet Dönemi Siyasal Hayatına Bakış”, Atatürk Dönemi Demokratikleşme, 1920-1938. Ed. Davud Kapucu. Ankara: İksad Publishing House, 2021: 359-438.
• Özkan, Kenan. Milli Mücadele Dönemi Türkiye-ABD ilişkileri, 1918-1923, Mondros Mütarekesi’nden Lozan Barış Konferansı’na. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Öztoprak, İzzet. Atatürk Orman Çiftliği’nin Tarihi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2006.
• Öztürk, Zerrin Ayşe. “Uluslararası Siyasette ve Karar Alma Mekanizmalarında Kadın”, Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi. 3/1 (2012): 1-33.
• Pişgin, Yasin. “Kur’an’ın Tercümesi Meselesine Eyüp Sabri Hayırlıoğlu’nun Bakışı”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 6/1 (2019): 48-68.
• Price, Claire. Türkiye’nin Yeniden Doğuşu. Çev. Bilal Çölgeçen. İstanbul: İkarus Yayınları, 2. Baskı 2008.
• Rossi, Enzo. “Modus Vivendi, Consensus, and (Realist) Liberal Legitmacy”, Public Reason. 2/2 (2010): 21-39.
• Saray, Mehmet. “Emanullah Han”, TDV İslam Ansiklopedisi. C. 11, Ankara: 1995: 84-85.
• Sherrill, Charles H. Selanik’ten Gelibolu’ya. Çev. A. Basad Kocaoğlu. İstanbul: İlgi Yayınları, 2006.
• Sıvış, Efe. Türk Demokrasisinin Sıfır Noktası, Amerikan Dışişleri Belgeleri Işığında Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
• Sönmez, Cahide Sınmaz. “Sürgünden Vatana: Osmanlı Hanedanının Geri Dönen İlk Üyeleri (1924-1951)”, Tarihin Peşinde. 12 (2014): 83-117.
• Şentürk, Mustafa. “Modern Dönemde Kur’an’ın Türkçeye Çevrilmesi Mâcerâsı: Türkçe Kur’an-ı Kerim Tercümesi”, Tanzimattan Cumhuriyet’e Osmanlı Modernleşme Sürecinde Kur’an ve Tefsir Çalışmaları, Bildiri Kitabı. C. 2, 2013: 493-506.
• Şimşir, Bilal N. “Amerikan Belgelerinde Türk Yazı Devrimi”, Belleten. XLIII/169 (1979): 107-214.
• Şimşir, Bilal N. “Ankara’nın Başkent Oluşu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 7/20 (Kasım 1991): 189-222.
• Şimşir, Bilal N. “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler. C. 10, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014: 45-98.
• Şimşir, Bilal N. Türk Yazı Devrimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Trask, Roger R. “The Terrible Turk and Turkish-American Relations in the Interwar Period”, The Historian. 33/1 (November 1970): 40-53.
• Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, 1923-1931. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 4. Basım, 2005.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi, Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne. 2. Kitap, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2. Basım, 1998.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluşumu, 1923-1938. 3. Kitap, Birinci Bölüm, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1995.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluşumu, 1923-1938. 3. Kitap, İkinci Bölüm, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1. Basım, 1996.
• Uslu, Cennet. “Liberal Tarafsızlık ve Modus Vivendi”, Turkish Studies. 9/2 (Winter 2014): 1539-1556.
• Ülger, S. Eriş. Zaferin Gölgesinde Latife Hanım. İstanbul: Paraf Yayınları, 2013.
• Von der Goltz Paşa. Devlet-i Âlîye’nin Zaaf ve Kuvveti, Mütercimi: Zaimzade Hasan Fehmi, Kahire: 1324.
• Yılmaz, Aliye. “Amanullah Han’ın Islahatları ve Atatürk”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 21 (Mayıs 2010): 155-165.
• Yılmaz, Elçin. Amerikan Misyonerlerinin Türk-Ermeni İlişkilerine Etkisi. Beau Bassin: Lap Lambert Academic Publishing, 2020.
• Yılmaz, Elçin, Kenan Özkan. “Batı Kamuoyunda Türkler ve Müslümanlık Algısının Oluşmasında Amerikan Misyonerlerin Etkisine Bir Örnek: Edwin Munsell Bliss”, Tarih İncelemeleri Dergisi. XXXV/1 (2020): 355-381.
• Süreli Yayınlar; Akşam, Alemdar, Arizona State Miner, Brownsville The Evening Herald, Cordova Daily Time, Cumhuriyet, Douglas Daily Dispatch, Hâkimiyet-i Milliye, Milliyet, Nebraska State Journal, New Britain Daily Herald, Resmi Gazete, Tasvir-i Efkâr, The Bismarck Tribune, The Bolivar Democrat, The Brownsville Herald, The Coolidge Examiner, The Daily Worker, The Evening Star, The Evreka Mirror, The Frontier, The Indianapolis Time, The Midland Journal, The Minnesota Fiery Cross, The Sunday Star, Vakit, White Bluffs.
• https://www.youtube.com/watch?v=7Qd6Z6lNLJg. Erişim Tarihi: 25.02.2021.