ATA'NIN MİHMANI: İRAN ŞAHI RIZA PEHLEVİ'NİN TÜRKİYE ZİYARETİ'NDEKİ TEŞRİFAT VE ZİYARETE DAİR MÜHİM NOTLAR

Yıl 2022, Sayı: 70, 17 - 32, 01.05.2022

Eralp Yaşar Azap

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1068220

Cited By: 1

Öz

İki lider, geçmişte hayli problemli olan ilişkileri düzeltmek adına en başından itibaren ciddi çalışmalara girişti. Türkiye Cumhuriyeti ve İran, aralarında en büyük problem olarak temayüz eden sınır sorunlarının çözümü için, yıllarca mücadele etti. 1932 yılına kadar Türkiye Cumhuriyeti ve İran Devleti gel gitlerle dolu ilişkilerinde yeni bir sayfa açarak, sınır sorunlarını nihayete erdirecek antlaşmaya imza attılar. Bu antlaşmanın yaratmış olduğu olumlu rüzgârı devam ettirmek isteyen iki devletin lideri, 1934 yılının Haziran ayında Türkiye’de bir araya geldi. Atatürk’ün davetiyle gerçekleşen İran Şahı Rıza Pehlevî’nin Türkiye ziyaretinin siyasi ve sosyal birçok anlamı bulunmaktaydı. Daha önce üzerinde durulan hususlardan ayrı olarak bu çalışma, İran Şahı Rıza Pehlevî’ye Türkiye’de uygulanan resmî protokolü ele almak için hazırlandı. Protokole ait hususlar ele alınmadan evvel, ilişkilerin geçmişi ve ziyaretin gerçekleşme sebeplerine değinildi. Ayrıca bu çalışma, ziyarete dair yine daha önce üzerinde çok fazla durulmayan veya hiç ele alınmayan önemli bazı detayları, uygulanan protokolün kaleme alındığı bazı kısımlardaki gibi, yayımlanmamış belgeler üzerinden ortaya koymaya çalıştı. Tüm bu belgeler, Cumhurbaşkanlığı Arşivi’ndeki Atatürk dönemini içeren tasnifli dosyalardan temin edildi.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, İran, Rıza Şah Pehlevî, Türkiye, Ziyaret

Atatürk’s Guest: The Protocol During the Shah of Iran Reza Pahlavi’s Visit to Turkey and Important Notes Regarding His Visit

Öz

From the very beginning, the two leaders began to make strenuous efforts in order to repair the highly problematic past relations. Republic of Turkey and Iran struggled for years for the resolution of the border problems that came to the fore as their greatest problem. Until 1932, Republic of Turkey and Iran opened a new page in their turbulent relationship and finally signed the treaty that would put an end to their border problems. The two leaders wanted to sustain this positive atmosphere created by the treaty and came together in Turkey in June 1934. Shah of Iran Reza Pahlavi’s visit to Turkey, which took place upon Atatürk’s invitation, had many political and social meanings. As different from the other subjects that have been addressed previously, this study has been prepared to address the official protocol that was implemented for Shah of Iran Reza Pahlavi in Turkey. Before addressing the issues pertaining to the protocol, the nature of the past relations and the reasons as to why this visit took place are mentioned. In addition, this study attempts to illustrate certain details that have previously not been addressed adequately or have never been addressed at all such as the sections where the implemented protocol was written down, through unpublished documents. All these documents have been obtained from the classified files regarding Atatürk period in the Presidential Archive.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Iran, Reza Pahlavi, Turkey, Visit

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Arşivi (CBA).
• Ahmedî, Hamid. İran: Ulusal Kimlik İnşası, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Akgül, L. Hilal. “Rıza Han’ın (Rıza Şah Pehlevi) Türkiye Ziyareti”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 7 (2005): 1-42.
• Amuyi, Hamid. “Berresi-i Mukayese-i Siyasetha-yı Ferhengi ve İctimai der İran ve Torkiye: Motalaa-i Tetbiki Dovre-i Reza Şah ve Atatork”, Neşriye-i Ulum-i Siyasi, 20 (1391): 193-224.
• Atuk, M. Volkan. “İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye Ziyareti”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII / 35 (2017): 219-247.
• Axworthy, Michael. Devrimci İran: İslam Cumhuriyeti’nin Tarihi, Çev. Ali Karatay, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2020.
• Azadermeki, Taki, Behroz Delgoşayi, “Mesele-i Modernizasyon der İran: Mokayesi-i Tetbiki-Tarihi-i İran ve Torkiye der Devran-ı Hokumet-i Reza Şah ve Atatork (1921-1941), Neşriye-i Berresi-i Mesail-i İctimai-i İran, 1 (1390): 121-142.
• Cin, Barış. Türkiye-İran İlişkileri (1923-1938), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2006.
• Cronin, Stephanie. “Yukarıdan Reform, Aşağıdan Direniş: İran’da Yeni Düzen ve Muhalifleri (1927-1929)”, Devlet ve Maduniyet: Türkiye ve İran’da Modernleşme, Toplum ve Devlet, Der. Touraj Atabaki, Çev. Serhan Afacan, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010: 93-118.
• Çetinsaya, Gökhan. “Atatürk Dönemi Türkiye-İran Siyasi İlişkileri 1926-1938”, Avrasya Dosyası Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5 / 3 (1999): 148-175.
• Demirel, Fatmagül. Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler Son Ziyafetler, İstanbul: Doğan Kitap, 2007.
• Erden, Mustafa Suphi. Türkiye ve İran’da Vatandaşlık ve Etnisite, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017, s. 111.
• Erden, Ömer. “1934 Yılında Trabzon-Erzurum-Tebriz Transit Yolu ve Rıza Şah’ın Erzurum’a Gelişi”, 23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum I. Uluslararası Sempozyumu, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2002: 841-855.
• İran Tarihi: En Eski Çağlardan Yirminci Yüzyıla, Ed: Mihail Sergeyeviç İvanov, Çev. Hasan Demiroğlu, İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Kara, Polat. Türkiye-İran İlişkileri (1923-1960), Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Kashani-Sabet, Firoozeh. Sınır Kurguları: İran Ulusunun Şekillenmesi (1804-1946), Çev. Duygu Şendağ, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kilerci, Başak. Reading Ottoman-Qajar Relations Through Photography Mozaffar Al-Din Shah’s İstanbul Visit (1900), Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2013.
• Koca, Mehmet. “İran’da Kaçar İktidarının Sona Ermesi ve Rıza Şah’ın Pehlevi İktidarını Tesis Etmesi”, Modern İran Tarihi: Kaçar Hanedanı’ndan İslam Devrimi’ne, Ed: Osman Karacan, İstanbul: Selenge Yayınları, 2021: 363-392.
• Kostak, Ercan. Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhurbaşkanı Olarak Katıldığı Askerî Manevralar, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2016.
• Kurtuluş, Rıza. “Rızâ Şah Pehlevî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 35, İstanbul: İSAM, 2008: 67.
• Nasac, Hamid. “Mokayesi-i Nevsazi-i İran ve Torkiye der Devran Reza Şah ve Atatork”, Neşriye-i Pejoheşha-yı Rahberdi-i Siyaset, 5 (1392): 101-130.
• Okur, Mehmet. “Atatürk Tarafından Yabancı Devlet Başkanlarına Verilen Hediyeler”, Atatürk Yolu Dergisi, 33 (2004): 79-88.
• Özgiray, Ahmet. “İngiliz Belgeleri Işığında Türk-İran Siyasî İlişkileri (1920-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XI / 33 (1995): 687-699.
• Öztürk, Osman Metin. “Atatürk’ü Ziyaret Eden Yabancı Devlet Adamları”, Atatürk Ansiklopedisi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Saray, Mehmet. Türkiye-İran İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Saygı, Tarık. Atatürk ve Şah, İstanbul: Parola Yayınları, 2016.
• Şimşir, Bilâl. Atatürk and Foreign Heads of State, Ankara: Turkish Historical Society Printing House, 2001.
• Tokmak, Fehminaz. “19. Yüzyılda ve 20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı ve İran Devletleri Arasındaki İyi Münasebetlerin Bir Göstergesi Olarak Hediyeler ve Nişanlar”, Modern İran Tarihi: Kaçar Hanedanı’ndan İslam Devrimi’ne, Ed: Osman Karacan, İstanbul: Selenge Yayınları, 2021: 219-238.
• Yılmaz, Feride. Türk Basınına Göre Rıza Şah’ın Türkiye Seyahati (10 Haziran 1934-6 Temmuz 1934), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
• https://www.youtube.com/watch?v=IDdtyl29PIY. Erişim 31.01.2022.