Reflections of the Last Ottoman Jihad in Russian Turkestan

Yıl 2024, Sayı: 74, 18 - 44, 31.05.2024

Yusuf Aydın

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1422338

Öz

In November 1914, under the pressure of the Germans, the Ottoman Empire declared the 'Greater Jihad', which, through their agents, was extended not only across the entire Islamic world but also to Russian Turkestan. However, the defeat of the Germano-Turks towards the end of the war meant that the Ottoman jihad stood little chance of practical success. This declaration of jihad became the last and unsuccessful one disseminated by the Ottomans. Nevertheless, in Russian Turkestan, it relatively accelerated the Bolshevik Revolution, which ultimately proved beneficial for Turkey

Anahtar Kelimeler

Jihad, Turkestan, Pan-Islamism, German Propaganda, Pan-Turkism

RUS TÜRKİSTANI’NDA SON OSMANLI CİHADININ YANSIMALARI

Öz

Osmanlı Devleti, Kasım 1914’te Almanların baskısıyla ilan ettikleri cihad-ı ekber’i ajanları vasıtasıyla bütün İslam âlemine olduğu gibi, Rus Türkistan’ına da teşmil ettiler. Ancak Germano-Türklerin harbin sonlarında mağlubiyete uğramaları neticesinde Osmanlı cihadının pratikte bir başarı şansı kalmadı. Bu cihat ilanı Osmanlıların neşrettikleri son ve başarısız cihadı oldu. Ancak, Rus Türkistan’ında Bolşevik ihtilalini nisbeten hızlandırması, Türkiye’nin menfaatine oldu.

Anahtar Kelimeler

Cihat, Türkistan, Panislamizm, Alman propagandası, Pantürkizm

Kaynakça

• Adil Hikmet Bey, Asya’da Beş Türk, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Ahmed Asrar, Kanuni Devrinde Osmanlıların Dini Siyaseti, İstanbul: Büyük Kitaplık, 1972.
• Akçura, Yusuf, Türkçülük, İstanbul, Türk Kültür Yayını, 1978
• “Appel du mufti sunnite de Transcaucasie Hussein Effendi Haïbov”, Revue du Monde Musulman, Tome XXX, 1915.
• Arai, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Arif Cemil, 1.Dünya Savaşında Teşkilat-ı Mahsusa, İstanbul: Arba Yayınları, 1997. Avcı, Orhan, Irak’ta Türk Ordusu 1914-1918, Ankara: Vadi Yayınları, 2004.
• Babaoğlu, Samir, “Rusya Müslümanlarının ilk partisi”, Mecra, 13 Aralık 2023.
• Bacon, Elisabeth E., Esir Orta Asya, Tercüman Yayınları, y.y.t.y.
• Bademci, Ali, 1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi ve Enver Paşa, Cilt 1, İstanbul: Kutluğ Yayınları, 1975.
• Bakiler, Yavuz Bülent, Türkistan, Türkistan, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 1986.
• Başkatipzade Ragıp Bey, Tarih-i Hayatım- Tahsil, Harp, Esaret, Kurtuluş Hatıraları, Haz. M. Bülent Varlık, Ankara: Kebikeç Yayınları, 1996.
• Baysun, Abdullah Recep, Türkistan Millî Hareketleri, İstanbul: 1945.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt 3/4, Ankara: TTK, 1991.
• Bektaş, Cengiz, "Özbekler Tekkesi", Tarih ve Toplum, Ağustos 1984.
• Blanc, Edouard, "Notes de voyage en Asie centrale, le Turkestan Russe", 127 Revue des Deux Mondes, 1895.
• Bonvalot, Gabriel, Eski Yurt, Çev. M. Reşat Tüzmen, Tercüman Yayınları, y.y.t.y.
• Busson, H., J. Fèvre, H. Hauser, L’Europe, Paris, Librairie Felix Alcan, 1922.
• Caroe, Sir Olaf, Sovyet İmparatorluğu, Sömürülen Topraklar, C. II. Çev. Zerhan Yüksel. Tercüman Yayınları, y.y., t.y.
• Carr, E. Hallet, La Révolution Bolchévique (1917-1923), La Formation de l’URSS, Paris, 1969.
• Cayral, René, "Le Pantouranisme", Le Temps, no : 20328, 3 Mars 1917.
• Cokayeva, Maria J., Mustafa Çokay’ın Hatıraları, Çev. Erol Cihangir, İstanbul, Turan Kültür Vakfı Yayınları, 2000.
• Cucheval-Clarigny, "L’Asie Centrale et le réveil de la Question d’Orient", Revue des Deux Mondes, Tome XXI, 1877.
• Cuchéval-Clarigny, "L’avenir de la puissance anglaise", Revue des Deux Mondes, Tome LXIX, 15 Juin 1885.
• Çolak, Mustafa, Enver Paşa Osmanlı-Alman İttifakı, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2008.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt IV, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971.
• Desprez, H., "La Russie et le Slavisme", Revue des Deux Mondes, Tome VI, 1 Mai 1850.
• Devleştin, Tamurbek, Sovyet Tataristanı, Çev. Mehmet Emircan, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Devlet, Nadir, İsmail Bey –Gaspiralı-, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), 2. Baskı, Ankara: TTK, 1999.
• Dönmez, Yusuf, Türk Dünyasının Beşeri ve İktisadi Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2. B., 1987.
• Dündar, Ali Merthan. Panislamizm’den Büyük Asyacılığa, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006.
• “En Russie - A propos de la fetwa du Cheikh-ul-Islam Turc”, Revue du Monde Musulman, Tome XXX, 1915.
• Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1992.
• Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul: Pınar Yayınları, 1964.
• « La guerre et les musulmans de Russie », 160, L’Asie Française, (juillet-décembre 1914)
• Gaultier, Paul, "Les origines de la Barbarie allemande", Revue des Deux Mondes, Tome XXVIII, 1915.
• Georgeon, Français, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. B., 1996.
• Hablemitoğlu, Gülşen-Necip Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi, 1893-1920, İstanbul : Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2. B., 2004.
• Hayit, Baymirza, Türkistan, Rusya ile Çin Arasında, İstanbul : Otağ Yayınları, 1976.
• Hopkirk, Peter, İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Yeni Yüzyıl Tarih Dizisi, 1995.
• Huyugüzel, Faruk, Necip Türkçü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Hülagü, Metin, Pan-islamist Faaliyetler 1914-1918, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1994.
• Ilgar, İhsan, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Isaac, J.-A. Lesaffre, Histoire 2, Paris: Classique Hachette, 1962.
• İnan, Abdulkadir, “Dükçü İşan isyanı.” Türk Kültürü, no. 11, Ankara: 1963.
• İnan, Abdulkadir, “Türkistan’da 1916 yılındaki ayaklanma”, Türk Kültürü, Cilt I, Sayı 12, 1963.
• Keykerun, Naki, Azerbaycan İstiklal Mücadelesinden Hatıralar, Ankara : İlke Yayınları, 1998.
• Kırımer, Cafer Seydahmed, Bazı Hatıralar, İstanbul: Emel Yayınları, 1993.
• Kohn, Hans, Le Panslavisme, Son Histoire et Son Idéologie, Paris: Payot, 1963.
• Korkmaz, Telli, “Azerbaycan Bağımsızlığına giden Yolda ‘Açık Söz’ gazetesi (1915-1918), Türk Yurdu, (Nisan 2018), Sayı 368.
• Kurat, Akdes Nimet, “Kazan Hanlığı (1437-1556).” AÜDTCF, Cilt XII, Sayı : 2-4.
• Kurat, Akdes Nimet, “Kazan Türklerinde Medeni Uyanış Devri”, DTCF Dergisi, Cilt XXIV, Sayı 3-4, 1966.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara : Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi, 2. Baskı, Ankara : TTK, 1978.
• Kushner, David, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, 1876-1908, Çev. Mehmet Zeki, İstanbul : Ay Köprüsü Yayınları, 2004.
• Kuşçubaşı, Eşref Sencer, Hayber’de Türk Cengi, İstanbul, 1993.
• Landau, Jacob M., Pan-İslam Politikaları, Çev. Nigar Bulut. İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Landau, Jacob M., Panturkizm, Çev. Mesut Akın, İstanbul : Sarmal Yayınevi, 1999.
• Larcher, Commandant M., La Guerre Turque Dans la Guerre Mondiale, Paris : Berger-Levrault & Cie, 1926.
• Laveleye, Emile de, "L’Angleterre et la Russie en Orient", Revue des Deux Mondes, Tome XL 1880.
• “Mandement de l’Akhound Mevlazadé, membre de l’Assemblée eccléssiastique Chiite”, RMM, Tome XXX, 1915.
• Mehmet Ubeydullah Efendinin Malta Afganistan ve İran Hatıraları. Haz. Ömer Hakan Özalp, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2002.
• J. de Morgan, “Bakou”, Mercure de France, 1.12. 1918.
• O.K. [Olga Kiréef], Russia and England, 1876-1880, y.y t.y.
• Oğuz, Burhan. “Turan ve İslam Birliği Ülküsü”, Cumhuriyet, 22 Février 1997.
• Roy, Olivier, La Nouvelle Asie Centrale ou la Fabrication des Nations, Paris : 1997.
• Samiha Ayverdi, Abide Şahsiyetler, İstanbul : Kültür Bakanlığı Yayınları, 1976.
• Saray, Mehmet, Rus işgali döneminde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler, İstanbul : 1984.
• Sarınay, Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994.
• Sarısaman, Sadık, Türk Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp, Ankara : Atase Yayınları, 1999.
• Stoddard, Philip H., Teşkilat-ı Mahsusa, Çev. Tansel Demirel, İstanbul : Arma Yayınları, 2003.
• Şevket Süreyya Aydemir, Enver Paşa, Cilt 3, İstanbul : Remzi Kitabevi, 1978.
• Şimşir, Bilal N., Türk Basınında Bulgaristan Türkleri, Ankara : 1985.
• Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamit, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Taillandier, Saint-René, "La guerre du Caucase - le prince Woronzoff et le prophète Shamyl", Revue des Deux Mondes, Tome IV, 1853.
• Tansel, Selahattin, Yavuz Sultan Selim, Ankara: MEB Yayınları, 1969.
• Temir, Ahmet, Vatanım Türkiye, Ankara: TTK, 2011.
• Temir, Ahmet, Yusuf Akçura, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Thouvenel, Edouard, "Progrès de la Russie dans l’Asie Centrale", Revue des Deux Mondes, Tome XXVIII, December 15, 1841.
• Togan, A. Velidi, Bugünkü Türkili, Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi, 2. B., 1981.
• Togan, Zeki Velidi, Türklüğün Mukadderatı Üzerine, İstanbul: 1970.
• Togan, Zeki Velidi. "Ruslaştırma siyaseti." Son Havadis, 14 Şubat 1967.
• Togan, Zeki Velidi. Hatıralar, İstanbul: 1969.
• Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş, Cilt I. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2. B., İstanbul: 1970.
• “Türk Dünyasından”, Türk Yurdu, Yıl 5, Cilt 9, Sayı 2.
• Türkoğlu, İsmail, Meşhur Seyyah Abdürreşid İbrahim, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Türköne, Mümtazer, Siyasi İdeoloji olarak İslamcılığın Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Valbert, G., "La Question Indo-russe d’après deux voyageurs français", Revue des Deux Mondes, Tome XC, 1888.
• Vogüe, Eugène-Melchior de, "L’annexion de Merv à la Russie", Revue des Deux Mondes, Tome LII, 1884.
• Yalçınkaya, Alaeddin, Sömürgecilik ve Panislamizm Işığında Türkistan, 1856’dan Günümüze, Ankara: Lalezar Kitapevi, 2006.
• Yarkın, İbrahim, “Türkistan’da 1916 yılı İsyanı Hakkında bazı Bilgiler”, Türk Kültürü, Sayı: 68, Haziran 1968.
• Yarkın, İbrahim, “Türkistan’da Çarlık Rusyasının Baskı ve Sömürme İdaresine Karşı İsyanlar”, Türk Kültürü, sayı: 87, Ocak 1970.
• Yeni Orenburg müftüsü”, Yıl 5, Cilt 9, Sayı 1, Türk Yurdu, (10 Eylül 1331).
• Yusuf Aydın, "I. Dünya Savaşında Çin-Alman Faaliyetleri," OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, c. 16, Sayı: 32, 2020.
• Zenkovski, Serge A. Rusya’da Türkçülük ve İslam, Çev. Ali Nejat Ongun, Ankara: Günce Yayıncılık, 2000.