THE EVENTS THAT OCCURRED IN AFGHANISTAN DURING THE PERIOD OF KING AMANULLAH KHAN AND THEIR REFLECTIONS ON TURKEY IN THE FRAMEWORK OF THE REPORTS SENT BY KABUL AMBASSADOR YUSUF HİKMET (BAYUR) BEY TO ANKARA

Yıl 2024, Sayı: 75, 17 - 35, 11.11.2024

Hülya Toker

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1524519

Öz

In November 1919, Afghanistan declared its full independence, and Amanullah Khan became the country's first king. In the subsequent period, King Amanullah Khan took significant steps to modernize his country. Meanwhile, in Turkey, the struggle for independence was successfully concluded, and in 1923, the Republic of Turkey was established with Mustafa Kemal (Atatürk) Pasha as the first president. Following this, reforms were initiated in all areas to bring the new Turkish state to the level of contemporary nations. Amanullah Khan, who closely followed developments in Turkey, visited Turkey in 1928. During this visit, Yusuf Hikmet (Bayur) Bey was appointed as Turkey's first ambassador to Kabul. Shortly after Yusuf Hikmet Bey arrived in Kabul, uprisings against the King's reforms began, rapidly spreading across the country. Serving during this challenging time, Yusuf Hikmet Bey sent reports about the region to Ankara, making a significant contribution to the formulation of Turkish foreign policy. This study aims to shed light on many previously unknown aspects of the period by focusing on Yusuf Hikmet Bey's reports from Kabul, which had not been published before.

Anahtar Kelimeler

Afghanistan, Amanullah, Kabul, Türkiye, Yusuf Hikmet

KABİL BÜYÜKELÇİSİ YUSUF HİKMET (BAYUR) BEY’İN ANKARA’YA GÖNDERDİĞİ RAPORLAR ÇERÇEVESİNDE KRAL AMANULLAH HAN DÖNEMİ AFGANİSTAN’DA MEYDANA GELEN OLAYLAR VE TÜRKİYE’YE YANSIMALARI

Öz

Kasım 1919’da tam bağımsızlığını ilan eden Afganistan’da Amanullah Han ülkenin ilk kralı olmuştur. Sonraki süreçte ülkesini modern bir yapıya kavuşturmak isteyen Kral bu anlamda önemli adımlar atmıştır. Bu sırada Türkiye’de de bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanmış ve 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti kurulmuş, Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa da ilk cumhurbaşkanı olmuştur. Sonrasında ise yeni Türk Devletinin çağdaş devletler düzeyine ulaşması için her alanda inkılaplar yapılmaya başlanmıştır. Türkiye’deki gelişmeleri yakından takip eden Amanullah Han 1928 yılında Türkiye’ye ziyarette bulunmuş ve bu sırada Türkiye’nin ilk Kabil Büyükelçisi olarak Yusuf Hikmet (Bayur) Bey atanmıştır. Yusuf Hikmet Bey Kabil’e gittikten kısa bir süre sonra Kralın reformlarına karşı isyanlar başlamış ve isyanlar kısa sürede ülke geneline yayılmıştır. Zor bir dönemde görev yapan Yusuf Hikmet Bey bölgeye ait raporlarını Ankara’ya iletmiş ve Türk dış politikasının belirlenmesinde önemli bir katkı sağlamıştır. Çalışmada Yusuf Hikmet Bey’in Kabil’den yazdığı ve daha önce yayımlanmamış olan raporları esas alınarak döneme ait bilinmeyen pek çok konuya ışık tutulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

: Afganistan, Amanullah, Kabil, Türkiye, Yusuf Hikmet.

Kaynakça

• Arşivler
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Arşivi (TİTE)
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• Telif Eserler
• Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1983.
• Aybudak, Utku. “Afganistan Modernleşmesi ve Emanullah Han Dönemi”, Asya Studies, 6/21 ( 2022): 275-286.
• Ayın Tarihi. Ankara: Matbuat Müdiriyet-i Umumiyesi, 1928.
• Bayar, Erdal. Afganistan Kimliğini Arayan Ülke, Ankara: Orion Akademi, 2022.
• Yazıcı, Orhan. “Afganistan’daki Otorite Boşluğunun Tarihi Temelleri ve Bölge Güvenliği Üzerindeki Etkileri”, History Studies. 2/1 (2010): 219-237.
• Ercan, Semanur. Hint Kızılay’ından Türk Askerî ve Siyasi Hayatına Uzanan Bir Ömür Abdurrahman Peşaveri, İstanbul: 2024.
• Erman, Kubilayhan. “Jeopolitik Teoriler ve Afganistan”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 4/11, (2017): 394-420.
• Geçmişten Günümüze Türk-Afgan İlişkileri. Ankara: Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay., 2009.
• Gönlübol, Mehmet -Cem Sar. Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938). Ankara: 1997.
• Hamşioğlu, Oğuz. Afgan Modernleşmesi ve Türkiye (1880-1933), Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2006.
• İbharimi, Noor Mohammad. Atatürk Dönemi Türk-Afgan İlişkileri. Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı, 2014.
• Kayalan, Ferruh. “Tarihi Bir Belge Işığında Türkiye-Afganistan İlişkileri; Binbaşı Hüseyin Bey’in Raporuna Göre Kabil Elçisi Fahreddin Paşa’nın Faaliyetleri (1922-1923)”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. Özel Sayı: Dr. Mahmut Kırkpınar’a Armağan Vol. 7 (2022): 1688-1730.
• Köçer, Mehmet. “Afganistan’ın Yenileşme Çabasında Atatürk’ün Düşüncelerinin Rolü”, Türk Dünyası Araştırmaları. Sayı 177 (2008): 1981-1992.
• Mohammadi,Abdullah. “Afganistan’ın Modernleşmesinde Türkiye’nin Rolü”,Turkish Studies. 9/5 (2014): 1599-1611. Özlü, Hüsnü. ““Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Anlaşması” Kapsamında Atatürk Dönemi Türkiye-Afganistan İlişkilerine Bakış”, International Journal Of Eurasia Social Sciences. 3/8 (2012): 31-46.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih I. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları, 1989.
• Saray, Mehmet. “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi. c. 1, Ankara: TDV Yay. 2016.
• Saray, Mehmet. Afganistan ve Türkler. Ankara: TTK Basımevi, 2022.
• Şeyhanlıoğlu, Hüseyin. “18. Yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan’ın Jeopolitik Önemi”, Avrasya Etütleri. 34/2 (2008): 61-82. Soysal, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945). I. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Ord. Prof. Dr. Y. Hikmet Bayur 1891-1980”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, 17/ 8 (1981): 32-36.
• Şakiroğlu, Mahmut. “Bayur, Yusuf Hikmet”, TDV İslam Ansiklopedisi. 5. Cilt, İstanbul: 1992, 282-283.
• Şimşir, Bilal. Atatürk ve Afganistan. Ankara: TTK Basımevi, 2019.
• Şimşir, Bilal. Bizim Diplomatlar, Ankara: Bilgi Yayınları, 1996.
• Şimşir, Bilal. Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları. Cilt I, Ankara: TTK Yayınları, 1933.
• Tuncer, Hüner. Türk Dış Politikası Cumhuriyet Dönemi (1920-2002). 2. Cilt, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2017.
• Turani, Abduljamil. Amanullah Han Dönemi Türk-Afgan İlişkileri (1919-1929). Yüksek Lisans Tezi, T.C. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, 2016.
• Turhan, Arda-Seyithan Çeçen. “Çok Partili Hayata Geçişte Yusuf Hikmet Bayur’un Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları. 122/240 (2019): 155-168.
• Türk Dış Politikası I. Ed. Baskın Oran, İstanbul: 2009, 15. Baskı.
• Türk Parlamento Tarihi IV Dönem 1931-1935. c. II, Ankara. TBMM Yay. 1996.
• Yanık, Yurder. Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur’un Biyografisi, Yüksek Lisans Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalı, 1999.
• Yılmaz, Aliye. “Amanullah Han’ın Islahatları ve Atatürk”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 21 (2010): 155-165.
• Süreli Yayınlar
• Vakit Gazetesi
• Hakimiyeti Milliye
• Akşam Gazetesi
• İnternet Kaynakları
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33194, Erişim 20.06.2024).
• https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/yusuf-hikmet-bayur-1891-1980/ Erişim 20.06.2024.
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33194 (erişim tarihi: 20.06.2024); Oğuz Aytepe, Yusuf Hikmet Bayur, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/yusuf-hikmet-bayur-1891-1980/ Erişim 20.06.2024.
• https://tasam.org/Files/Icerik/File/Ataturk_donemi_ve_sonrasi_turk_afgan_iliskileri_EKT-24-68_pdf_50b6de6e-b22e-4ad4-b91c-ae713139c8fc.pdf Erişim 22.07.2024.