Kıraatlerle İstişhâdın Nahiv Konularının Anlaşılmasındaki Rolü (Şerhu İbn ‘Akîl Örneği)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 3, 399 - 428, 13.12.2022

Mehmet Maşuk Acar

https://doi.org/10.52115/apjir.1208363

Cited By: 1

Öz

İslâmî ilimler tarihinde ilk istişhâd uygulamalarına Kur’ân-ı Kerim'in garîp kelimelerini tefsir etmek amacıyla başlandığı bilinmektedir. Böylece bu kavramın gelişimi için henüz erken sayılan bir dönemde Kur’ân’la istişhâd ameliyesi başlamış olmaktadır. Bu süreçten sonra dilbilimciler tarafından Kur’ân’ı Kerîm’in yanı sıra hadis ve Arap şiiriyle de istişhâdda bulunulmuştur. Özellikle gramer kurallarının temellendirilmesi için kullanılan Kur’ân kıraatleri bu anlamda çok etkili olmuştur. Buna bağlı olarak dil kurallarının tespitinde Kur’ân ve onun kıraatleriyle şâhid getirilip bu konuda onların her bakımdan birincil kaynak olarak görülmesinde hiçbir âlimin itirazı olmamıştır. Çalışmadaki amacımız, kıraatlerin nahiv konularını temellendirmesindeki rolünü ortaya koymak olduğundan dilciler arasından söz konusu ihtimamı azami derecede gösteren Bahâüddîn İbn ‘Akîl (ö. 769/1367) çalışmanın konusu olarak tercih edilmiştir. Nitekim o, Şerhu İbn ‘Akîl adlı eserinde sahih kabul edilen on kıraatin yanı sıra bunların dışında kalan ve şâz diye isimlendirilen bazı kıraatlerle de istişhâdda bulunmuştur. Çalışmamıza konu olan bu eserin pek çok yerinde nahiv kurallarının söz konusu kıraat farklılıklarıyla temellendirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu kıraatlerin mahiyet itibariyle ağırlıklı olarak ‘aşere imamlarından seçilmiş olması ise İbn ‘Akîl’in sahih-şâz tasavvurunu ortaya koymaktadır. Buna göre İbn ‘Akîl’in sayısal anlamda on kıraatin dışındakileri şâz kabul ettiği söylenmelidir. Ancak söz konusu eserde İbn ‘Akîl tarafından ihticâc edilen kıraatlerden bazısının ‘aşerenin dışında kalanlardan seçilmiş olması onun dil kurallarına verdiği önemin bir nişanesi olarak kıraatler arasında ayırım yapmadığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, İstişhâd, Nahiv, İbn ‘Akîl, Şerhu İbn ‘Akîl, Sahîh, Şâz.

The role of Istishhād with recitations in understanding syntax issues (Sharḥu Ibn ʻAqīl sample)

Öz

It is known that the first Istishhād was started to be made in order to interpret the strange words of the Qurʼān. Thus, in a period that is considered early for the development of this concept, the Istishhād operation with the Qurʼān begins. After this process, Istishhād was made by linguists with Ḥadīth and Arabic poetry as well as the Qurʼān. The Qurʼānic recitations, which are used to justify grammatical rules, have been very effective in this sense. Accordingly, no scholar has objected to the fact that the Qurʼān and its recitations are brought as witnesses in the determination of language rules and that they are seen as the primary source in all respects. Since our aim in the study is to reveal the role of recitations in grounding syntax, Bahāʼuddīn Ibn ʻAqīl (d. 769/1367) was preferred among linguists, who showed the utmost care. As a matter of fact, in her work called Sharḥu Ibn ʻAqīl, she made Istishhād with the ten recitations accepted as authentic, as well as some other recitations called shādh. In many parts of this work, which is the subject of our study, it is seen that grammatical issues are tried to be determined based on the differences in recitation. The fact that these recitations are mainly selected from ten imams reveals Ibn 'Akil's vision of ṣaḥīḥ-shādh. According to this, it should be said that Ibn ʻAqīl considered shādh except for the ten recitations in the rest numerical terms. However, the fact that some of the Istishhād were chosen from shad recitations shows that besides the importance that Ibn ʻAqīl gives to the rules of language, she does not even separate the recitations for this subject.

Anahtar Kelimeler

Recitations,, Istishhād,, Syntax,, Ibn ʻAqīl,, Sharḥu Ibn ʻAqīl,, Ṣaḥīḥ,, Shādh.

Kaynakça

• Abdurrahman, Râdî. “Esbâbü’l-i‘tirâd ‘ala’l-kırââti’l-Kur’âniyye el-mütevâtira -‘Ard ve Nakd”. Dirâsâtü ‘Ulûmi’ş-Şerî‘ati ve’l-Kânûn Külliyyeti’d-da‘ve ve Usûli’d-Dîn. 42/1 (2015), 305-336.
• el-Ahfeş, Ebü’l-Hasen Sa‘îd b. Mes‘ade. Meâni’l-Kur’ân. 2 Cilt. thk. Hüdâ Mahmûd Kirâ‘a. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1990.
• Akpınar, Ali. “Konuşmalarında Kur’ân’la İstişhâd Edenler”. Ekev Akademi Dergisi 1/2 (1998), 33-42.
• el-Âlûsî, Mahmûd Şükrî. İthâfü’l-emcâd fîmâ yasihhu bihi’l-istişhâd. thk. Adnan Abdurrahman ed-Dûrî. Bağdat: Matbaatü’l-irşâd, 1982.
• el-Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’s-Sinâ‘ateyn el-kitâbe ve’ş-şi‘r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim, Kahire: İsâ el-Bâbî el-Halebî, 1952.
• el-Askalânî, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. ed-Düraru’l-kâmine. 6 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1993.
• el-Bağdâdî, Abdülkadir İbn Ömer. Hızânetü’l-edeb. 2 Cilt. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Beyrut: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts. Benli, Mehmet Sami. “İbn ‘Akîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/300-301. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bakırcı, Fetullah. Kur’ân Kıraatinde Fem-i Muhsin Kavramı. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bolelli, Nusrettin. “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-88), 165-175.
• el-Cümahî, Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fühûli’ş-şu‘arâ. 2 Cilt. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Cidde: Mektebetü’l-Medenî, ts.
• Demir, İsmail. “İbn Mu‘tî’nin Kitâbü’l-Füsûl fi’n-Nahv Adlı Eserinde İstişhâd”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 16-35.
• Demircigil, Bayram. “İbn Cinnî’nin el-Muhteseb’inde Şâz Kıraatlere Yaklaşımı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/35 (Haziran 2007), 77-101.
• ed-Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ. İthâfu fudelâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-arba‘ate ‘aşer. thk. Enes Mehera. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 2006.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/397-398. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. 10 Cilt. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Şâme, el-Makdisi. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin teta’allaku bi’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdr, 1975.
• el-Efgânî, Saîd. fî Usûli’n-nahv. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1987.
• Eroğlu, Ali. “Şiirle İstişhâd ve İstişhâd Açısından Medârik”. Atatürk Ünibersitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/11 (1993), 326-358.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Pasifik Ofset, 2013.
• el-Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʻAyn, 8 Cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmirrâî. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• el-Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. el-Cümel fi’n-nahv. thk. Fahruddîn Kabâve. y.y.: b.y., 5. Basım, 1995.
• el-Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâti v.d. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, t.y.
• el-Galâyînî, Mustafa b. Muhammed Selîm. Câmi‘u’d-dürûsi’l-’Arabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asrıyye, 28. Basım, 1993.
• el-Hatîb, Abdüllatîf. Mu‘cemü’l-Kırâât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Sa‘duddîn, 2002.
• İbn ‘Akîl, Bahâüddîn Abdullah. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik. 2 Cilt. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. 2 Cilt. thk. Muhammed ed-Debbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2016.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. 2 Cilt. thk. G. Bergstrasser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îdâhi ‘anhâ, 2 Cilt. Kahire: Vizâratü’l-evkâf-el-Meclisu’l-A’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1966-1969.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. ‘İlelü’t-tesniye. thk. Sabîh et-Temîm. Mısır: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, t.s.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Ahmed. Muhtasar fî şevâzzi’l-Kur’ân min Kitâbi’l-bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Mâzin el-Mübarek-Muhammed Hamid Hamdullah. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbnü’l-Kâdî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Dürratü’l-hicâl -Zeylu Vefeyâti’l-a‘yân-. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru’t-Türâs, ts.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah et-Tâî. Metnü’l-Elfiyye. Beyrut: el-Mektebetu’ş-Şa‘beniyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Me‘ârîf bi Mısr, 1972.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mukerram. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 3. Basım, 1993.
• İbn Râfi‘, Ebü’l-Meâlî Takiyyüddîn Muhammed. el-Vefeyât. 2 Cilt. thk. Sâlih Mehdî Abbas - Beşşar Avvâd Ma‘rûf. Dımaşk: Müssesetü’r-Risâle, 1982.
• İbn Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım. Ğarîbü’l-hadîs. 5 Cilt. thk. Hüseyin Muhammed Şeref. Kahire: el-Hey’etü’l-‘Âmme li Şüûni’l-Metâbi‘il-Emîriyye, 1984.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 11 Cilt. thk. Mahmûd el-Arnaût. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Karaçam, İsmail. Kur’ânı Kerîm’in Faziletleri ve Okunma Kâideleri. İstanbul: Lord Matbaacılık, 2009.
• Kâsım, Muhammed Ahmed. İ‘râbü’ş-şevâhidi’l-Kur’âniyye ve’l-ehâdîsi’n-nebeviyye fî Şerhi İbn ‘Akîl. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2003.
• Kırgız, Mustafa-Jammol, Yaseen. “el-İstişhâd fi’l-lüğati’l-‘Arabiyye”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2017), 70-96.
• el-Kirmânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebi Nasr. Şevâzzü’l-Kırâât, thk. Şemrân el-Acelî, Beyrût: Muessesetü’l-Belâg, ts.
• Koçak, A. Yaşar. “Nahivde Hemze”. Şarkiyat Mecmuası 0 (2011), 83-103.
• Komisyon. Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 10. Basım, 2012.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh Şemsuddin. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. thk. Ahmed el-Berdunî-İbrahim Atfiş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye. 2. Basım, 1964.
• el-Malham, Adnan b. Nâsır. eş-Şevâhidü’l-Kur’âniyye fî Şürûhi İbn Bâbeşâz li Mukaddimetihi’l-muhsibe -Dirâse Nahviyye-. Hüfuf: Câmi‘atü’l-Melik Faysal, Külliyyeti’t-Terbiyye Kısmü’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Mekkî, b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-İbâne ‘an meâni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Mısır: Dâru Nahda, 1977. el-Müberrad, Ebü’l-Abbâs Muhammed Umeyr el-Ezdî. el-Müktedâb. thk. Muhammed Abdülhâlık ‘Azîma. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb. t.y..
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Arap Dilinde İlk İstişhâd”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/5 (1989), 369-383.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. Kur’ân ve Hadislerin Arap Dilindeki Rolü. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Öz, Mustafa. “Nâfi‘ b. Ezrak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Pâlûvî, Abdülfettâh. Zübdetü’l-‘irfân. Üsküdar: Âsitâne, ts.
• er-Râfi‘î, Mustafa Sadık. İ‘câzü’l-Kur’ân ve’l-Belâğatü’n-Nebeviyye. Kahire: y.y., 1952.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fadl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-ğayb, (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî. 3. Basım, 1999.
• es-Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Meâni’n-nahv. 4 Cilt. Ummân: Dâru’l-Fikr, 2000.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. thk. Ahmed el-Arnaût-Turkî Mustafa. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2000.
• Sancak, Yusuf. “Hadisin Arap Dili Temel Kaynakları İçinde İstişhad ve Edebi Yönü Arap Dili ve Edebiyatına Katkıları”. Ekev Akademi Dergisi 24/9 (2005), 191-208.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harûn, 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• es-Süyûtî, Abdurrahmân Celâlüddîn. el-İktirâh fî ‘ilmi usûli’n-nahv. thk. Abdülhakîm Atiyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2. basım, 2006.
• es-Süyûtî, Abdurrahmân Celâlüddîn. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnavût-Mustafa Şeyh Mustafa. Dımaşk: Müessesetu’r-Risâle, 2013.
• es-Süyûtî, Abdurrahmân Celâlüddîn. Buğyetü’l-vu‘ât fî tabâkâti’n-nahviyyîn ve’n-nühât. 2 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• es-Süyûtî, Abdurrahmân Celâlüddîn. el-Behcetü’l-mardıyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2000.
• es-Süyûtî, Abdurrahmân Celâlüddîn. Hüsnü’l-muhâdara fî tarîhi Mısr ve’l-Kahire. 2 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• Şahin, Esat. İnişinden İtibaren Kırâatlar ve Bunların Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Alî. el-Bedru’t-tâli‘ bi mehâsini men ba‘de’l-karni’s-sâbi‘. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Abdillah. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr-Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1993.
• Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihiddîn. Hâşiyetü Şeyhzâde ‘alâ tefsîri’l-Kâdi’l-Beydâvî. İstanbul: Hakikât Kitabevi, 1991.
• Tantâvî, Muhammed. Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nühât. thk. Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İsmâil. y.y: Mektebetü İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2005.
• et-Tehânevî, Muhammed Alî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn. 2 Cilt. thk. Alî Duhrûc. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 1996. Tural, Hüseyin. “Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/9 (1990), 67-79.
• el-‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. Hüseyn. İ‘râbü’l-kırâati’ş-şevâz. thk. Muhammed es-Seyyid Ahmed Azzûz. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1996.
• Yıldız, Murat. “Standart ve Yerel Arapçanın Tarihsel ve Filolojik Sınırları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/3 (2010), 23-41.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 3. Basım, 1987.
• Zeydan, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. trc. Zeki Meğamiz. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1976.
• Zürkânî, Muhammed Abdü’l-Azîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.