ÖMER BİN ABDÜLAZİZ'İN EMEVİ MUHALİFLERİNE YÖNELİK POLİTİKASI: DİYALOG VE MÜNAZARA ÜZERİNE ANALİTİK BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 154 - 180, 15.04.2025

Mohamad Alı Alahmad

https://doi.org/10.52115/apjir.1670250

Öz

Bu araştırma, Emevi halifesi Ömer bin Abdülaziz’in, Emevi hilafetine ve onun İslam hilafetini temsil etme meşruiyetine karşı çıkan mezhep ve partilerle yaptığı tartışmaları ele almıştır. Araştırma, bu tartışmaların doğasını ve Ömer’in bu gruplarla yaptığı münazaraların amaçlarını açıklamayı hedeflemiştir. Ömer bin Abdülaziz’in bu tartışmalara büyük önem verdiği, bununla İslam ümmetinin hayatında önemli ve kritik hedeflere ulaşmayı amaçladığı görülmüştür. Bu hedefler arasında, Emevi Devleti’ne karşı çıkan gruplarla on yıllardır süren çatışmaların ardından devlete yeniden güvenlik ve istikrar kazandırmak, ümmetin parçalanmışlığını, çatışmalarını ve bölünmüşlüğünü sona erdirmek ve onu yeniden bir araya getirip bütünleştirmek yer almaktadır. Araştırma, Ömer bin Abdülaziz’in liderlik niteliklerini ve bu zorlu tartışmalarda başarıya ulaşmasını sağlayan kişisel özelliklerini de incelemiştir. Araştırma sonuçları, Ömer bin Abdülaziz’in liderlik becerileri ve kişisel özellikleri sayesinde bu zorlu münazaralarda başarılı olduğunu ve İslam âlimleri tarafından ümmetin dinini ve düşüncesini yenileyen kişi olarak kabul edildiğini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Ömer bin Abdülazîz, Mürcie, Kaderiyye, Havariç, Şia, İtikadi İslam Mezhepleri, Tartışma, Emevi Halifeliği

THE POLICY OF UMAR IBN ABD AL-AZIZ TOWARDS THE OPPONENTS OF THE UMAYYAD STATE: DEBATE WITH SECTS AND DIALOGUE WITH OPPONENTS

Öz

The current study aimed at identifying the dialogues of the Umayyad Caliph Omar bin Abdul Aziz with the sects and parties who opposed to the Umayyad Caliphate and their legitimacy in carrying the banner of the Islamic Caliphate. The research intended to clarify the nature of those dialogues and debates between Omar and leaders of those factions. However, The researcher displayed the great interest of Omar bin Abdul Aziz in those dialogues in order to achieve major and essential goals of the Islamic state, of which; observing the security and stability of the Umayyad state after decades of conflict with those groups, restoring unity or cohesion after disputes, divisions, and severe fighting that nearly led the the Caliphate destruction and decline. This study also dealt with the insight leadership of Omar bin Abdul Aziz which enabled him to succeed in his debates with those groups and parties. Eventually, this study concluded that Omar bin Abdul Aziz had moral qualifications; leadership skills and personality which managed him succeed in such arduous debates. All of which made him the renewed of the nation’s religion, belief, and thought in the eye of the scholars of the second Hijri century.

Anahtar Kelimeler

Omar bin Abdul Aziz, Murji"ah, Qadariyyah, Khawarij, Shia, Islamic sects, Debates, Umayyad Caliphate

Kaynakça

• Abdüllatîf, Züheyr Ganâim. Nazariyyetü’l-Emeviyyîn es-Siyâsiyye fi’l-Hilâfe ve’l-Hukm. Amman: el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Atvân, Hüseyin. el-Fıraku’l-İslâmiyye fî Bilâdi’ş-Şâm fi’l-‘Asri’l-Emev. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1. Baskı, 1986.
• Bağdâdî, Abdülkâhir bin Tâhir (ö. 1037). el-Fark Beyne’l-Fırak, thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d. Kahire: Müessesetü’l- Halebî, t.y..
• Belâzürî, Ahmed bin Yahyâ (ö. 279 h.). Ensâbü’l-Eşrâf (el yazması). thk. İhsân Abbâs. 4. cilt. Beyrut: Dâr Frântî Ştayz, Rabat Genel Kütüphanesi, 1979.
• Besevî, Ya‘kûb bin Süfyân (ö. 890). el-Ma‘rifet ve’t-Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. 6 cilt. Bağdat: Matbaatü’l- İrşâd, 1973.
• Buhârî, Muhammed bin İsmail (ö. 256 h.). et-Târîhu’l-Kebîr. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Baskı, 1978.
• Câhız, Amr bin Bahr (ö. 868). el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. Abdüsselâm Hârûn. 4 cilt. Mısır: Mektebetü’l-Hâncî, t.y.
• Demîrî, Muhammed bin Mûsâ (ö. 808 h.). Hayâtü’l-Hayevâni’l-Kübrâ. 2 cilt. Mısır: Matbaatü’l-Halebî, 4. Baskı, 1969.
• Diyârbekrî, Hüseyin bin Muhammed (ö. 966 h.). Târîhü’l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü Şa‘bân, t.y.
• Dûrî, Abdülazîz. Mukaddime fî’t-Târîhi’l-İktisâdi’l-‘Arabî. Beyrut: Dârü’t-Talî‘a, 5. Baskı, 1987.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Süleyman bin el-Eş‘as (ö. 275 h.). es-Sünen. thk. İzzet ed-De‘‘âs ve Âdil es-Seyyid. 5 cilt. Türkiye: Dâru’d-Da‘ve, 1981.
• Ebû Hasan el-Eş‘arî, Ali bin İsmail (ö. 936). el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne. thk. Salih bin Mukbil el-Asimî. Riyad: Medârü’l-Müslim Yayınları, 1. Baskı, 2011.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed bin Abdullah (ö. 430 h.). Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ. 14 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, / Dımaşk: Dârü’l-Fikr, t.y.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, Abdurrahman bin Amr (ö. 281 h.). Târîhu Ebî Zür‘a. thk. Şükrullah el-Kûcânî. Dımaşk: Mecma‘u’l-Lügati’l-‘Arabiyye, t.y.
• Ebû’l-Fidâ, İsmâîl bin Ömer (ö. 732 h.). el-Muhtasar fî Târîhi’l-Beşer. 4 cilt. Kahire: el-Matbaatü’l- Hüseyniyyeti’l-Mısriyye, 1. Baskı, t.y.
• Ezdî, Yezîd bin Muhammed (ö. 945). Târîhu’l-Mevsıl. thk. Ali Habîbe. Kahire: t.y.
• Habîb, Sa‘d bin Abdüsselâm. Ömer bin Abdülazîz, y.y.y: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1980.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed bin Abdullah (ö. 405 h.). el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l- Ma‘rifet, t.y..
• Halîfât, Avad, Havle Hilâfeti Ömer bin Abdilazîz. Mecelletü Dirâsât, el-Ulûmü’l-İnsâniyye. Ürdün: el- Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, 1976.
• Halîl, İmâdeddîn. Melâmihu’l-İnkılâbi’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 6. Baskı, 1981.
• Heytî, Abdüsselâm, el-Hivâr. “ez-Zât ve’l-Âhar”. Kitâbü’l-Ümme, 99, Vizâretü’l-Evkâf, Katar Devleti, 2004.
• İbn A‘sem, Ahmed (ö. 926). el-Fütûh. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1986.
• İbn Abdilhakem, Abdullah bin Abdilhakem (ö. 214 h.). Sîretü Ömer bin Abdilazîz. Düzenleyen: Ahmed Ubeyd. Mısır: el-Matbaatü’r-Rahmâniyye, 1. Baskı,1927.
• İbn Asâkir, Ali bin Hasan (ö. 571 h.). Tebyînü Kizbi’l-Müfterî fîmâ Nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. el- Kudsî tarafından yayımlanmıştır, Dımaşk: Matbaatü’t-Tevfîk, 1928.
• İbn Habîb, Muhammed (ö. 254 h.). el-Muhabber. Îlîzâ Şentîr tarafından düzeltilmiştir. Beyrut: el-Mektebü’t- Ticârî, t.y.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed bin Ali (ö. 852 h.). Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 cilt. thk. Abdülazîz bin Bâz. Suudi Arabistan: Dârü’l-Buhûs ve’d-Da‘ve, t.y..
• İbn Hallikân, Ahmed bin Muhammed (ö. 681 h.). Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân. 8 cilt). thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, 1968.
• İbn Hıyât, Halîfe (ö. 240 h.). Târîhu Halîfe bin Hıyât. 2 cilt. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Necef: el- Mecma‘u’l-‘İlmiyyü’l-‘Irâkî, Matbaatü’l-Âdâb, 1. Baskı, 1967.
• İbn Kesîr, İsmâîl bin Ömer (ö. 774 h.). el-Bidâye ve’n-Nihâye. 4 cilt. thk. Ahmed Milhem vd. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 4. Baskı,1988.
• İbn Kuteybe, Abdullah bin Müslim (ö. 276 h.). el-Me‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Mısır: Dârü’l-Me‘ârif, 1959.
• İbn Manzûr, Muhammed bin Mükerrem (ö. 711 h.). Lisânü’l-‘Arab. 16 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, t.y.
• İbn Nübâte, Cemâleddîn (ö. 768 h.). Serhu’l-‘Uyûn fî Şerhi Risâleti İbn Zeydûn. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1986.
• İbn Sa‘d, Muhammed bin Sa‘d bin Menî‘ (ö. 230 h.). et-Tabakâtü’l-Kübrâ. 9 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1985.
• İbn Yezîd, Muhammed (ö. 273 h.). Târîhü’l-Hulefâ. thk. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 2. Baskı, 1986.
• İbnü’l-Bıtrîk, Saîd (ö. 939). et-Târîhu’l-Mecmû‘ ‘ale’t-Tahkîk ve’t-Tasdîk. Beyrut: Matbaatü’l-Âbâi’l-Yesû‘iyyîn, 1909.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman bin Ali (ö. 597 h.). Sîret ve Menâkıbü Ömer bin Abdilazîz. Naîm Zerzûr’un açıklamalarıyla. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1984.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman bin Ali. Sıfatü’s-Safve. 4 cilt. thk. Muhammed Fâhûrî. Halep: Dârü’l-Va‘y, t.y.
• İbnü’l-Esîr, Ali bin Muhammed (ö. 630). el-Kâmil fi’t-Târîh. 15 cilt. thk. Muhammed Yusuf ed-Dakkâk. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1987.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed bin Yahyâ (ö. 840 h.). Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Sûsâne Dîvid Fülzer. Beyrut: Dârü’l- Hayât, 1961.
• Kal‘î, Muhammed bin Ali (ö. 630 h.). Tehzîbü’r-Riyâse ve Tertîbü’s-Siyâse. thk. İbrâhîm Accû. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, Zerkâ, 1985.
• Kâlî, İsmâîl bin Kâsım (ö. 356 h.). el-Emâlî. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. Baskı, 1987.
• Kalkaşendî, Ahmed bin Abdullah (ö. 821 h.). Meâsirü’l-İnâfe fî Me‘âlimi’l-Hilâfe. 3 cilt. thk. Abdüsselâm Ahmed Ferac. Kuveyt: Dâru’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1964.
• Karadâvî, Yûsuf Abdullah. “Tecdîdü’d-Dîn fî Dav’i’s-Sünne” Mecelletü Buhûsi’s-Sünne ve’s-Sîre. Câmi‘atü Katar, sy. 2, 1987.
• Kettânî, Muhammed. Sekâfetü’l-Hivâr fi’l-İslâm mine’t-Te’sîs ile’t-Te’sîl, Vizâretü’l-Evkâfi’l-Mağribiyye, 1. Baskı, ed-Dâru’l-Beydâ, 2007.
• Kütübî, Muhammed bin Şâkir (ö. 764 h.). Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-Zeylü Aleyh. 5 cilt. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, t.y.
• Lebûdî, Müne. el-Hivâr Fenniyâtühû ve İstirâtîciyâtühû ve Esâlîbü Te‘allumih. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1. Baskı, 2005.
• Malatî, Muhammed bin Ahmed (ö. 377 h.). et-Tenbîh ve’r-Redd ‘alâ Ehli’l-Ehvâ ve’l-Bida‘. Muhammed Zâhid el-Kevserî tarafından notlandırılmıştır. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, Beyrut: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1968.
• Müellifi Meçhul, (Ölüm tarihi bilinmiyor). el-‘Uyûn ve’l-Hadâik fî Ahbâri’l-Hakâik. 3 cilt. thk. De Goeje. Leiden: Matbaatü Brîl, 1871.
• Nâcî, Abdülcebbâr, Ömer bin Abdilazîz el-Halîfetü’l-Emevî. “Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb” Câmi‘atü’l-Basra, sy. 10, 1976.
• Nevevî, Yahyâ bin Şerefeddîn (ö. 676 h.). Tehzîbü’l-Esmâ ve’l-Lügât. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Sallâbî, Ali Muhammed. ‘Asru’d-Devleteyn el-Emeviyye ve’l-‘Abbâsiyye ve Zuhûru Fikri’l-Havâric. Beyrut: Dâru’l-Beyârık, 1. Baskı, 1998.
• Sallâbî, Ali Muhammed. el-Halîfetü’r-Râşidü’l-Muslihu’l-Kebîr Ömer bin Abdilazîz ve Me‘âlimü’t-Tecdîd ve’l- İslâhi’r-Râşidî ‘alâ Minhâci’n-Nübüvve. Y.y.y.: y.y, t.y.
• Semnânî, Ali bin Muhammed (ö. 499 h.). Ravdatü’l-Kudât ve Tarîku’n-Necât. 3 cilt. thk. Salâhaddîn Nâcî. Beryut: Müessesetü’r-Risâle, t.y.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Yûsuf bin Kızavglı (ö. 654 h.). Tezkiretü’l-Havâs: el-Ma‘rûf bi Tezkireti Havâssi’l-Ümme fî Hasâisi’l-Eimme, Muhammed Sâdık Bahrü’l-‘Ulûm’un sunumu, el-Mektebetü’l-Haydariyye, Necef, 1964.
• Süyûtî, Abdurrahman bin Ebî Bekir (ö. 911 h.). el-Câmi‘u’s-Sağîr fî Ehâdîsi’n-Nezîri’l-Beşîr. 2 cilt. Y.y.y: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 4. Baskı, t.y.
• Süyûtî, Abdurrahman bin Ebî Bekir (ö. 911 h.). Târîhü’l-Hulefâ. thk. Kâsım er-Rifâî vd. Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1. Baskı, 1986.
• Şâhîn, Riyâd Mustafa. es-Siyâsetü’d-Dâhiliyye li Ömer bin Abdilazîz. Amman: el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye. Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Şârûd, Ali Câbir. “el-Hivâr Mefhûmen ve Te’sîlen ve Vâkıan”. Mecelletü Külliyeti’d-Dirâsâti’l-‘Arabiyye li’l- Benât, İskenderiye, c. 2, sy. 35.
• Şehristânî, Muhammed bin Abdilkerîm (ö. 548 h.). el-Milel ve’n-Nihal. 3 cilt. thk. Abdülazîz Muhammed el- Vekîl. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 1968.
• Şelebî, Ahmed. Mevsû‘atü’t-Târîhi’l-İslâmî ve’l-Hadâreti’l-İslâmiyye. 10 cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l- Mısriyye, 7. Baskı, 1984.
• Şîrâzî, İbrâhîm bin Ali (ö. 476 h.). Tabakâtü’l-Fukahâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-‘Arabî, 2. Baskı, 1981.
• Taberî, Muhammed bin Cerîr (ö. 310 h.). Târîhü’r-Rusül ve’l-Mülûk. 5 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1987.
• ‘Uş, Yûsuf. ed-Devletü’l-Emeviyye ve’l-Ahdâsü’l-Letî Sebekatühâ ve Meheddet Lehâ İbtidâen Min Fitneti Osmân. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 5. Baskı, 1985.
• Wellhausen, Julius. Târîhu’d-Devleti’l-Emeviyye. Çev. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Lecnetü’t- Te’lîf ve’t-Terceme, 1958.
• Ya‘kûbî, Ahmed bin İshâk (ö. 284 h.). Târîh. 2 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1960.
• Yâfi‘î, Abdullah bin Es‘ad (ö. 768 h.). Mir’âtü’l-Cinân ve ‘İbretü’l-Yakzân fî Ma‘rifeti Havâdisi’z-Zamân. 4 cilt. thk. Abdullah el-Cübûrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı, 1984.
• Yâkût el-Hamevî, Yâkût bin Abdullah (ö. 626 h.). Mu‘cemü’l-Büldân. 5 cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, t.y.
• Zehebî, Muhammed bin Ahmed (ö. 748 h.). Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ. 24 cilt. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Baskı, 1982.
• Zekeriyyâ, Mâcide Faysal. Ömer bin Abdilazîz ve Siyâsetü Reddi’l-Mezâlim. Mekke: Mektebetü’t-Tâlibi’l- Câmi‘î, 1. Baskı, 1987.
• Zemzemî, Yahyâ bin Muhammed. el-Hivâr Âdâbühû ve Davâbitühû fî Dav’i’l-Kitâb ve’s-Sünne. Mekke: Dâru’t-Terbiye ve’t-Türâs, 1. Baskı, 1994.
• Zübeyrî, Mus‘ab bin Abdullah (ö. 236 h.). Nesebü Kureyş. Levî Brûfensâl tarafından yayımlanmıştır. Kahire: Dârü’l-Me‘ârif, 1933.
• Zühaylî, Vehbe. el-Halîfetü’r-Râşid Ömer bin Abdilazîz. Dımaşk: Dâr Kuteybe, 11. Baskı, t.y.