SOFİYYE RİCALİ VE KADIZADELİLER TARTIŞMASININ TOPLUMA YANSIMASI: EVLİYA ÇELEBİ ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 2, 124 - 143, 16.08.2019

Seda Kaya

Öz

Osmanlı İmparatorluğu için XVII. Yüzyıl, karakteristik bir kargaşa
yüzyılıdır. Döneme karakteristik rengini veren olay,gelecek yüzyıllarda ortaya
çıkacak siyasi ve dini hareketlerin şekillenmesinin önünü açan, dinî, sosyal ve
siyasi sonuçları olan selefi özellik taşıyan vaaz hareketidir. Hareket, tarikat
ehline karşı gerçekleşen katı muhalif iddialardan meydana gelmektedir. Osmanlı
ilim ve fikir zihniyetinin dayandığı iki kurumu, tekke ve medreseyi  karşı karşıya getiren bu kavga, elbette
insanların zihinlerinde de bir tercih meselesine dönüşmüştür. Bu çalışmada
hedeflenen, ilgili tartışmayı incelemek, toplumda ve sarayda yarattığı
bölünmeyi  tanıtmak ve bir Osmanlı örneği
olarak Evliya Çelebi’nin bölünmenin neresinde olduğunu yorumlamaktır.
Literatüre dair araştırmalar Evliya Çelebi’nin taraf olmamaya çalıştığını gösterse
de, 1655-1656 yılları arasında üç defa Bitlis’te bulunan seyyahın orada Kadızadeliler
fırkasından geçinen birine yönelik tenkidini anlattığı bir anekdot seyyahın
görüşlerini yansıtmaktadır. Ayrıca araştırmalarımız bize Evliya Çelebi’nin
sahip olduğu Osmanlı aydın kimliğini değerlendirme ve bu mücadeledeki tarafını
onun zihniyetinin tahlilini yaparak yorumlama fırsatını sunmuştur

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, Kadızadeliler, Osmanlı Devleti, Sofular

REFLECTION OF SUFIS AND KADIZADE DISCUSSION TO THE SOCIETY: EXAMPLE OF EVLIYA ÇELEBI

Öz

XVII century for the Ottoman Empire
is a characteristic crisis period. One of the characteristic features of the
period is the movement of preachers who have religious, social and political
implications, which paves the way for shaping the movements of ideas that
willemerge in the following centuries. The movement is made up of opposition
claims to the Sects. This dispute, which confronts the two institutions, the
dervish lodge and the madrasa, which are based on the Ottoman intelllectual
mentality, has, of course, become a matter of choice in people's minds. The aim
of this study is to examine there levant discussion, to introduce the division
that it has created in the society and in the palace and to interpret Evliya
Çelebi as an example of Ottoman in this division. Although researches about the
literature. Show that Evliya Çelebi is trying not to be a party, an anecdote
that about the criticism of someone who claim membering to Kadızade by Evliya
Çelebi when he living Bitlis between 1655-1656, reflects his views. In
addition, our researches gave us the opportunity to evaluate the identity of
the Ottoman intellectuals of Evliya Çelebi and to interpret the side of this
struggle by analyzing his mentality.

Anahtar Kelimeler

Evliya Celebi, Kadizade, Ottoman Empire, Sufis, Dervish Lodge

Kaynakça

• Baysun, Cavit, (1992). Evliya Çelebi Maddesi, İslam Ansiklopedisi IV, s. 400-412._______ (2010).“Evliya Çelebi’ye Dair Notlar”, Türkiyat Mecmuası, XII, 1955, s. 257- 264.Bilkan, A. Fuat (2016). Fakihler ve Sofuların Kavgası: 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasîler, İletişim, s. 67-200.Çelebi, Evliya (2008). “Seyahatname”, (cilt.2) ve (cilt.4) , haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, İstanbul, Yapı Kredi YayınlarıÇelebi, Katip(2008).Mîzânü’l- Hâkk Fî ihtiyâri’l-Ehakk. İslamda Tenkit ve Tartışma UsulüKabalcı, s.59-306Dankoff, Robert(2008). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları_______ (2004). Evliya’nın Sözvarlığı ve Dili Kullanışı, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 37, s. 28-41. _______ (2010). Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, Çeviren: Müfit Günay, İstanbul, Yapı Kredi YayınlarıFaroqhi, Suraiya (2014).Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Tarih vakfı yayınları 5. Basım s.74_______ (2016). Önsöz. R. Dankoff içinde, Seyyah-ı Alem Evliya Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, s.21, Yapı Kredi YayınlarıGündoğdu,Cemal“XVII. Yüzyılda Tekke-Medrese Münasebetleri Açısından Sivasiler- Kadızadeliler Mücadelesi”, İLAM Araştırma Dergisi III. s.37-72.İnalcık, Halil(2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmaları II: Tegayyür ve Fesad (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, s.12-58, İş Bankası Kültür Yayınları_______ (2011). Bir Musahibin Anıları ve Seyahat Notları, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 225-229.İz Fahir (1979). “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, VII, 61-79,Kaya, Seda “Kadızadeliler Harekatı”, Yenigün Gazetesi,11.11.2017, s.5Küçükkaya, Askerî (2005). “Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde Aziz MahmudHüdâyi ve Celvetiyye Tarikatı”,Aziz MahmudHüdâyi Uluslararası Sempozyum Bildirileri İçinde, s. 83-94._______ (2007). “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Adı Geçen Mevlevihane ve Tekkeler”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 18, s. 177-186._______ (2002). Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Tasavvufî Kültür, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maden, Fahri (2013).“Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Bektaşi Tekke ve Türbeleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı: 68, s. 89-128.Ocak, A. Yaşar (2011).17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye Teşebbüslerine Bir Bakış : “Kadızadeliler Hareketi,Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi, İstanbul, Kitap Yayınevi,s.208-225Özay, Yeliz (2012).Evliya Çelebi’nin Acayip ve Garip Dünyası, Yayınlanmamış Doktora Tezi, , Ankara, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüTerzioğlu, Derin (2007). “Bir Tercüme ve Bir İntihal Vakası: Ya da İbnT eymiyye’ninSiyasetü’sŞeriyye’sini Osmanlıca’ya Kim Aktardı?”Journal of TurkishStudies, Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi, Volume31/II, Editör: Cemal Kafadar ve Gönül A. Tekin, s. 247-275Tezcan, Nuran (2011).1814’ten 2011’e Seyahatnâme Araştırmaları Tarihçesi, Seyahatname Araştırmalarında Çığır Açanlar, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 56-74. _______ (2002).Bir Üslup Ustası Olarak Evliya Çelebi, Evliya Çelebi ve Seyahatname İçinde, Yayına Hazırlayanlar: Nuran Tezcan-Kadir Atlansoy, Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, s. 231-243. _______ (2011).Evliya Çelebi’den Kalan Belgesel İzler, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 41-55. _______ (2011).“Evliya Çelebi’nin Gün Işığına Çıkan Eseri, Nil Haritası”Toplumsal Tarih, sayı: 207, s. 56-63.TDV. İslam Ansiklopedisi s.101 Turan, Namık Sinan, “Osmanlı Toplumunun 17. Yüzyılını Seyahatname’nin Sayfalarında Aramak”Evrensel Kültür, Mayıs 2014, s. 46-51. _______ (2015). “Seyahatname’den yansıdığı biçimiyle XVII. Yüzyıl Arnavutluk şehirlerinde Kimlik Kültür ve Toplumsal Yapılar” s.100 Sosyoloj Konferansları No: 5 _______ (2016). “XVII. Yüzyılda Osmanlı Tasavvuf Ritüelinde Semâ, Deveran ve Müziğin Püritanizmle İmtihanı”,Porte Akademik Journal of Music andDanceStudies 13, s.60-82Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 1-6 Türk Tarih Kurumu, İstanbul
• _______ (2010).“Evliya Çelebi’ye Dair Notlar”, Türkiyat Mecmuası, XII, 1955, s. 257- 264.
• Bilkan, A. Fuat (2016). Fakihler ve Sofuların Kavgası: 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasîler, İletişim, s. 67-200.
• Çelebi, Evliya (2008). “Seyahatname”, (cilt.2) ve (cilt.4) , haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları
• Çelebi, Katip(2008).Mîzânü’l- Hâkk Fî ihtiyâri’l-Ehakk. İslamda Tenkit ve Tartışma UsulüKabalcı, s.59-306
• Dankoff, Robert(2008). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları
• _______ (2004). Evliya’nın Sözvarlığı ve Dili Kullanışı, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 37, s. 28-41.
• _______ (2010). Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, Çeviren: Müfit Günay, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları
• Faroqhi, Suraiya (2014).Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Tarih vakfı yayınları 5. Basım s.74
• _______ (2016). Önsöz. R. Dankoff içinde, Seyyah-ı Alem Evliya Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, s.21, Yapı Kredi Yayınları
• Gündoğdu,Cemal“XVII. Yüzyılda Tekke-Medrese Münasebetleri Açısından Sivasiler- Kadızadeliler Mücadelesi”, İLAM Araştırma Dergisi III. s.37-72.
• İnalcık, Halil(2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmaları II: Tegayyür ve Fesad (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, s.12-58, İş Bankası Kültür Yayınları
• _______ (2011). Bir Musahibin Anıları ve Seyahat Notları, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 225-229.
• İz Fahir (1979). “Evliya Çelebi ve Seyahatnamesi”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, VII, 61-79,
• Kaya, Seda “Kadızadeliler Harekatı”, Yenigün Gazetesi,11.11.2017, s.5
• Küçükkaya, Askerî (2005). “Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde Aziz MahmudHüdâyi ve Celvetiyye Tarikatı”,Aziz MahmudHüdâyi Uluslararası Sempozyum Bildirileri İçinde, s. 83-94.
• _______ (2007). “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Adı Geçen Mevlevihane ve Tekkeler”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 18, s. 177-186.
• _______ (2002). Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Tasavvufî Kültür, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
• Maden, Fahri (2013).“Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Bektaşi Tekke ve Türbeleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı: 68, s. 89-128.
• Ocak, A. Yaşar (2011).17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Dinde Tasfiye Teşebbüslerine Bir Bakış : “Kadızadeliler Hareketi,Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi, İstanbul, Kitap Yayınevi,s.208-225
• Özay, Yeliz (2012).Evliya Çelebi’nin Acayip ve Garip Dünyası, Yayınlanmamış Doktora Tezi, , Ankara, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Terzioğlu, Derin (2007). “Bir Tercüme ve Bir İntihal Vakası: Ya da İbnTeymiyye’ninSiyasetü’sŞeriyye’siniOsmanlıca’ya Kim Aktardı?”Journal of TurkishStudies, Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi, Volume31/II, Editör: Cemal Kafadar ve Gönül A. Tekin, s. 247-275
• Tezcan, Nuran (2011).1814’ten 2011’e Seyahatnâme Araştırmaları Tarihçesi, Seyahatname Araştırmalarında Çığır Açanlar, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 56-74.
• _______ (2002).Bir Üslup Ustası Olarak Evliya Çelebi, Evliya Çelebi ve Seyahatname İçinde, Yayına Hazırlayanlar: Nuran Tezcan-Kadir Atlansoy, Doğu Akdeniz Üniversitesi Yayınları, s. 231-243
• _______ (2011).Evliya Çelebi’den Kalan Belgesel İzler, Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi İçinde, Editör: Nuran Tezcan – Semih Tezcan, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s. 41-55.
• _______ (2011).“Evliya Çelebi’nin Gün Işığına Çıkan Eseri, Nil Haritası”Toplumsal Tarih, sayı: 207, s. 56-63.
• TDV. İslam Ansiklopedisi s.101
• Turan, Namık Sinan, “Osmanlı Toplumunun 17. Yüzyılını Seyahatname’nin Sayfalarında Aramak”Evrensel Kültür, Mayıs 2014, s. 46-51.
• _______ (2015). “Seyahatname’den yansıdığı biçimiyle XVII. Yüzyıl Arnavutluk şehirlerinde Kimlik Kültür ve Toplumsal Yapılar” s.100 Sosyoloj Konferansları No: 5
• _______ (2016). “XVII. Yüzyılda Osmanlı Tasavvuf Ritüelinde Semâ, Deveran ve Müziğin Püritanizmle İmtihanı”,Porte Akademik Journal of Music andDanceStudies 13, s.60-82
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, Cilt 1-6 Türk Tarih Kurumu, İstanbul