İznik Çini Fırınları Kazısı Buluntularından İnsan Figürlü İki Sgrafitto Kâse Parçasının Anadolu Seramik Sanatı ve pXRF Analizleri Kapsamında Değerlendirilmesi

Yıl 2021, Sayı: 82, 57 - 73, 31.08.2021

Belgin Demirsar Arlı

Öz

Anadolu Türk sanatında yaygın kullanılan figürlü kompozisyonlar, büyük ölçüde Orta Asya kökenli İslam resim programına bağlıdırlar. Bunların en ilgi çekici örneklerini, insan figürlü kompozisyonların kullanıldığı eserler oluşturmaktadır. İslam resim programına uygun tasvir edilmiş insan figürlü Sgraffito seramiklerin iki örneğine, Batı Anadolu’nun önemli seramik üretim merkezi olan İznik’te yürütülen İznik Çini Fırınları Kazısı’nda da rastlanılmıştır. 2019 kazı sezonunda bulunan biri yeşil sırlı, diğeri sırsız olan iki parçada bağdaş kurmuş biçimde karşılıklı oturan iki insan figürü tasvir edilmiştir.
İznik’teki seramik üretiminin karakterini tanıtması bakımından önemli bulunan parçalar, bu çalışmada, iki yönlü değerlendirilmiştir. İlk bölümde Anadolu kökenli benzer seramikler ışığında bunların üslupsal ve ikonografik özellikleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, 2018 kazı sezonundan itibaren düzenli olarak yürütülen arkeometrik çalışmalar kapsamında, bu iki örnek üzerinde taşınabilir el-tipi X-ışını floresans (pXRF) cihazı ile yapılan hamur, astar, sır ve kontur bileşimleri ile ilgili tespitlere yer verilmiştir. Her İki bölümün karşılaştırma metoduyla desteklenen sonuçları ise bu kaselerin Anadolu Ortaçağ seramiklerinin tasvir ve üretim özelliklerini taşıdıklarını göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

İznik, Sgraffito Tekniği, İnsan Figürü, pXRF, Arkeometri

Destekleyen Kurum

İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi

Proje Numarası

SBA-2018-30679

Kaynakça

• Acara Eser, M. (2020), “Divriği Kale Kazısı Sırlı Seramik Buluntuları: İlk Sonuçlar ve Yerel Üretim İzleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 37(1), 136-153. (https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1172422).
• Altun, A. - Aslanapa, O. (1998), “İznik Çini Fırınları Kazısı 1996 Yılı Çalışmaları”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı II içinde, (625-640), Ankara.
• Arık, R. (2000), Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri, İstanbul.
• Arık, R. (2007), Anadolu Toprağının Hâzinesi Çini: Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1966), “Antalya Müzesi’nde Selçuklu Çinileri”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara.
• Aslanapa, O. (1967), “Keramiköfen Und Figürliche Keramik Aus Kalehisar”, Anatolica, 1, Leiden, 135-142.
• Aslanapa, O. (1985), “İznik Çini Fırınları 1984 Yılı Çalışmaları”, VII. Kazı Sonuçları Toplantısı içinde, (637-650), Ankara.
• Aslanapa, O. - Yetkin, Ş. - Altun, A. (1989), İznik Çini Fırınları Kazısı 1981-1988 II. Dönem, İstanbul.
• Atasoy, N. (1971), “Selçuklu Kıyafetleri Üzerine Bir Deneme”, Sanat Tarihi Yıllığı, IV, İstanbul, 111-151.
• Aytaç, İ. (2017), “Harput İç Kale Kazısı 2014 Yılı Arkeolojik Buluntuları”, Turkish Studies, 12/1, 191-210. (http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11585)
• Bakırer, Ö.(1980), “The Medival Pottery and Baked Clay Objects”, M. van Loon, (Ed.), in Studies in Ancient Civilisations, (Korucutepe- Final Report on the Excavations of the Universities of Chicago, California (Los Angeles) and Amsterdam in the Keban Reservoir, Eastern Anatolia 1968-1970), Vol. III, (189-249), Netherland.
• Bakırer, Ö. (1982), “Korucutepe Sırlı Çanakları”, Yeni Boyut Dergisi, 1/6, Ankara, 8-10.
• Baş, A. - Dursun, Ş. - Özdemir, Y. (2017), “Keykubadiye Sarayı Sondaj Çalışması Çini Buluntuları“, S. Ünalan Özdemir, M. Kürüm, N. Akbulut, (Ed.), Uluslararası XVII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (22-29 Ekim 2014), Bildiriler içinde, (105-123), Aydın.
• Bilici, S. (2006), “Sırlı Seramik Sanatı”, A. Uzay Peker ve K. Bilici (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2 içinde, (513-524), Ankara. Bilici, S. (2007), “Karaman Müzesi’ndeki Figürlü Bir Ortaçağ Kasesi”, H. Karpuz - O. Eravşar (Ed), Konya Kitabı X / Yeni İpek Yolu Özel Sayı içinde, (167-174), Konya.
• Budak Ünaler, M. (2013), “Fine-Sgraffito Ware”, “Aegean Ware” from Anaia: An Analytical Approach, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü/ Makine Mühendisliği, İzmir.
• Bulut, L. (1996), “Samsat Ortaçağ Sgraffito ve Champlevé Seramikleri”, Y. Demiriz (Yay. Haz.), Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları içinde, (31-46), İstanbul.
• Colomban, P. - Milande, V. - Le Bihan, L. (2004), “On-site Raman Analysis of Iznik Pottery Glazes and Pigments”, Journal of Raman Spectroscopy, 35, 527-535.
• Colomban, P. - de Laveaucoupet R. - Milande, V. (2005). “On-site Raman Spectroscopic Analysis of Kütahya Fritwares”, Journal of Raman Spectroscopy, 36, 857-863.
• Çağlıtütüncügil, E. (2013), “Türk Süsleme Sanatında Nar: “Form, Köken ve İkonografik Anlamı”, Tübar, XXXIII-2013/Bahar, 61-92. (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157138)
• Çeken, M. (2005), Hasankeyf 1991, 2001-2003 Yılı Kazı Buluntusu Fırın ve Atölyeleri ile Seramik Malzemeleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çetin, Y. (2016), “ Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli Bir Çini Tabağın İkonografik Çözümlemesi”, E. Taş (Ed.), XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (2-5 Kasım 2016), Bildiriler II içinde, (1024-1038), Sakarya.
• Çobanlı, Z. - Kanışkan, E.( 2013), “Osmanlı Çini Seramiklerinde Giyim-Kuşam Kültürü ve Özellikleri”, Sanat & Tasarım Dergisi, IV/4, 95-108.
• Demirsar Arlı, V. B. (1996), İznik Çini Fırınları Kazısında Bulunan Figürlü Seramiklerin Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Demirsar Arlı, B. (2012), “ İznik Çini Fırınları Kazısında Ele Geçen Milet İşi Olarak Tanınan Teknikteki Seramiklerin Değerlendirilmesi”, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (9-11 Ekim 2011) I içinde, (85-92), Eskişehir.
• Demirsar Arlı, B. (2018), “Expounding on the “Figure” Feature in Ottoman Tiles and Ceramics Through the Figural Findings in İznik Tile Kiln Excavations”, M. Bernardini-A. Taddei-M.D. Sheridan (Ed.), in 15. International Congress of Turkish Art Proceedings, (233-245), Ankara.
• Demirsar Arlı, B.- Kaya, Ş.- Arlı, H.- Erol, Ö. (2019), “2015-2017 Kazı Dönemlerinde İznik Çini Fırınları Kazısı’nda Ele Geçen Baskı ve Kalıp Baskı Tekniğinde Dekorlu Seramikler, Akdeniz Sanat Dergisi, 13 / Özel Ek Sayı, 183-198. (https://dergipark.org.tr/tr/pub/akdenizsanat/issue/49183/620055).
• Demi̇rsar Arlı, V.B.- Kaya, Ş.- Şi̇mşek Franci̇, G. (2020), “2018-2019 Kazı Sezonlarında İznik Çini Fırınları Kazısı’nda Ele Geçen Baskı Dekorlu Seramiklerin ve Seçili Örnekler Üzerinden pXRF Cihazı ile Yapılan Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 29, 1-19. (https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusty/issue/55624/760846).
• Demirsar Arlı, V. B. (bty), “İznik Çini Fırınları Kazısından İlgi Çekici Örnekler”, Uluslararası İznik Sempozyumu (5-7 Eylül 2005) içinde, (347-354), İstanbul.
• Doğer, L. (2000), “İnsan Figürlü Bizans Sırlı Seramik Repertuvarına Yeni Bir Örnek”, Sanat Tarihi Dergisi, X/10, İzmir, 57-76.
• Doğer, L. (2011), “Kadın Figürlü Bizans Seramikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, XX/2, İzmir, 45-60.
• Eravşar Yücel, E. (2004), İnsan Figürlü Sırlı Bizans Seramikleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Esin, E. (1970a), “Bağdaş ve Çökme Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi”, Sanat Tarihi Araştırmaları, III, İstanbul, 231-242.
• Esin, E. (1970b), “Bedük Börk”, in Proceedings of the IX. Meeting of the Parmanent International Altaistic Conference, (71-138), Naples.
• Esin, E. (1992), “Börk”, TDV İslam Ansiklopedisi, 6, İstanbul, 327-328.
• Gök Gürhan, S. (2007), Akşehir Taş Medrese Müzesi’ndeki Türk Dönemi Seramikleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Göktaş Kaya, L. (2005), “Taht ve Eğlence Sahneli Anadolu Şamdanları”, Sanat Tarihi Dergisi, XIV/1, İzmir, 157-191.
• İskenderzade, L.(2010), Anadolu Selçuklu Saray Çinilerinde İnsan Figürü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Karamağaralı, B. (1978), “A Ceramic Oven Discovered in Ahlat”, G. Feher (Ed.), in Fifth International Congress of Turkish Art, (479-494), Budapest.
• Karamağaralı, B. ve Yazar, T. (2007), “Ani Kazısı Buluntuları”, G. Öney - Z. Çobanlı, (Ed.), Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı içinde, (123-131), Ankara.
• Karamağaralı Akgül, N. (1995), “Ahlat Seramikleri”, Dokuzuncu Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Bildiri Özetleri I içinde, (35-46), Ankara.
• Lucius, E. (1968), “Neue Figural Verzierte Seldschukische Keramik Aus Anatolien”, Sanat Tarihi Yıllığı, 2, İstanbul, 122-133. Meriçboyu, Y. (1981), “Figürlü Bir Selçuklu Kasesi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 9-10, İstanbul, 197-214.
• Otto-Dorn, K. (1969), “Die Menschliche Figurendarstellung auf den Fliesen von Kobadabad”, O. Aslanapa- R. Naumann (Herausgegebenvon), in Forschungen zur Kunst Asiens, In Memoriam Kurt Erdmann, (111-139), İstanbul.
• Otto-Dorn, K. (1978-79), “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia”, Kunst des Orients, XII/2, Wiesbaden, 106-149.
• Oral, Z. (1953), “Kubad Âbâd Çinileri”, Belleten, XVII/66, Ankara 1953, 209-223.
• Oral, M. Z.(1962), “Selçukîlerde Giyim Eşyası”, Türk Etnografya Dergisi, Ankara, 14-20.
• Önder, M. (1968), “Kubad-abad Sarayları Kazılarında Yeni Bulunan Resimli Dört Çini” , Sanat Tarihi Yıllığı, 2, İstanbul, 116-121.
• Önder, M. (1970), “Kubadabad Çinilerinde Sultan Alaeddin Keykubad I’ in İki Portresi”, Sanat Tarihi Yıllığı, 3, İstanbul, 121 – 124.
• Öney, G. (1971), “Bizans Figürlerinde Anadolu Selçuklu Etkisi (Anatolian Seljuk Influence on Byzantine Figural Art” Selçuklu Araştırmaları Dergisi / Journal of Seljuk Studies, III, Ankara, 91-118.
• Öney, G. (1981), “Human Figures on Anatolian Seljuk Sgraffito and Champlevé Ceramics”, A. Danesvari, (Ed.), in Essays in Islamıc Ard and Architecture in Honor of Katharina Otto-Dorn, (113-125), Malibu.
• Öney, G. (1982), “1978-1979 ve 1981 Yılı Samsat Kazılarından Bulunan İslam Devri Buluntularıyla İlgili İlk Haber”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi, I/1, İzmir, 71-85.
• Öney, G. (1983), “Bir Grup Selçuklu Seramiğinde İnsan Tasviri”, Sanat Tarihi Dergisi, II/2, İzmir, 86-105.
• Öney, G. (1984), “Samsat Kazılarında 12-13. Yüzyıl Seramiği”, 2. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri içinde, (218-227), İzmir.
• Öney, G. (1992), Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara.
• Öney, G. (2004), “Büyük Selçuklu Seramik Sanatında Resim Programı ve Gelişen Figür Üslubu”, Sanat Tarihi Dergisi, XIII/1, İzmir, 61-82. Öney, G. (2005), “Akşehir Sarayaltı Mahallesinde Bulunan Selçuklu Saray Çinileriyle İlgili Yeni Görüşler”, Sanat Tarihi Dergisi, XIV/1, İzmir, 225-240.
• Öney, G. (2008), “Tarihten Yansımalarla Büyük Selçuklu Seramiklerinde Kadın”, Sanat Tarihi Dergisi, XVII/I, İzmir, 55-75.
• Özdemir, Y. (2020), Anadolu’da Bizans-Selçuklu Sanatsal Etkileşimini Yansıtan Önemli Bir Örnek: Tokat Müzesi’nde Bulunan İp /Yün Eğiren Kadın Tasvirli Seramik / An Important Example Reflecting Byzantine-Seljuk Artistic Interaction in Anatolia: The Ceramic Plate Depicting a Woman Spinning Yarn/Wool in Tokat Museum, TUBA-KED, 22, 21-30. (http://dx.doi.org/10.22520/tubaked.2020.22.002).
• Redford, S. Ikram, S.- Parr, E. - Beach, T. (2001), “Excavations at Medieval Kinet, Turkey, A Preliminary Report”, ANES, 38, Louvain, 58-138.
• Redford, S. (2007), “Kinet Höyük’te Bulunan Bir Kase”, H. Karpuz, O. Eravşar (Ed.), Konya Kitabı X / Yeni İpek Yolu Özel Sayı içinde, (537-542), Konya.
• Redford, S. (2012), “Portable Palaces: On the Circulation of Objects and Ideas About Architecture in Medieval Anatolia and Mesopotamia”, Medieval Encounters, 18, 382-412. (https://doi.org/10.1163/15700674-12342117). Rice, D. T. (1965), “The Pottery of Byzantium and the Islamic World”, in Studies in Islamic Art and Architecture in Honor of Prof. K:A:C. Creswell, (194-236), Cairo.
• Rice, T. T. (1969), “Some Reflections On The Subject Of Arm Bands”, O. Aslanapa-R. Naumann (Herausgegebenvon), in Forschungen zur Kuns tAsiens, in Memoriam Kurt Erdmann, (262 – 277), İstanbul.
• Simsek, G. - Geckinli, A. E. (2012), An Assessment Study of Tiles from Topkapı Palace Museum with Energy-Dispersive X-ray and Raman Spectrometers, Journal of Raman Spectroscopy, 43, 917-927.
• Simsek, G. - Colomban, P. - Wong, S. - Zhao, B. - Rougeulle, A., Liem, N. Q. (2015), Toward a Fastnon-Destructive Identification of Pottery: The Sourcing of 14th-16th Century Vietnamese and Chinese Ceramics Shards, Journal of Cultural Heritage, 16, 159-172.
• Simsek, G. - Unsalan, O. - Bayraktar, K. - Colomban, P. (2019), On-site pXRF Analysis of Glaze Composition and Colouring Agents of “Iznik” Tiles at Edirne Mosques (15th and 16th-centuries), Ceramics International, 45(1), 595-605.
• Soyhan, H. C. (1976), “İki Duvar Çinisi Üzerinde İnceleme”, Sanat Tarihi Yıllığı, 6, İstanbul, 295-302.
• Soyhan, C. (1985), “Çinili Köşk’ten Bir Grup Selçuklu Keramiği”, Sanat Dünyamız, 11, İstanbul, 9-11.
• Süslü, Ö. (1989), Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara.
• Usta, S. (2005), Selçuklu Çini ve Keramik Sanatında İnsan Figürüne İkonografik Açıdan Bir Bakış, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Yaygıngöl, M. (2012), Geç Bizans – Erken Osmanlı Dönemi Seramiklerinin Arkeometrik Karakterizasyonu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
• Yılmaz, L. (2000), "Alanya Kalesi Kazısı-Selçuklu Sarayı Çini Buluntuları I", IV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyumu (24-27 Nisan 2000) Bildirileri içinde, (155-165), Van. Yılmaz, L. (2001) , "Alanya Kalesi Kazısından Çıkan Çini Buluntular II", S. Alpaslan (Yay. Haz.), V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu,(19-20 Nisan 2001) içinde, (593-608), Ankara.
• Yörükhan Karamağaralı, B. (1982), “Ahlat Seramik Ekolu”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, 5, Ankara, 391-461.