Is Mathematics an Axiomatic Ground for the Philosophy of Ikhwān al-Ṣafāʾ?

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 2, 77 - 95, 25.12.2017

Metin Koçhan Muhammet Fatih Kılıç

Öz

This article aims to investigate whether mathematics is consistently

an axiomatic ground in the philosophical system of Ikhwān al-Ṣafāʾ, a group

of philosophers living in Basra and its environs during 4th/10th century. This

investigation is required by Ikhwān’s claim that mathematics is the basis to all

other sciences by depending upon the Pythagorean philosophy. The relationship

between mathematics and divinity along with natural sciences in the philosophy

of Ikhwān has been subjected in order to inquire this claim. Ikhwān’s teleological

argument focuses on order and design of the nature, therefore it has a progressive

course from mathematics to metaphysic. This gives an impression that they

position mathematics in the centre of their philosophy. However, they ignore

0, do not consider 1 as a number and accept an ontological hierarchy among

numbers when they refer mathematics in several metaphysical issues such

as existence of God, His unity, emanation of beings from Him. Here, Ikhwān

reflects a clear Pythagorean influence, instead of taking into account the results

of mathematical improvement in their age. This obviously points out that they

detach mathematics by imposing metaphysical meanings to it. Consequently,

this imposing weakens their claim that mathematics is the basis to all sciences,

because it has a progressive course from metaphysics to mathematics.

:

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Mathematics, Ikhwān al-Ṣafāʾ, Relationship Between Existence and Mathematics, Physical World, Spiritual World, Supreme Ratio

Matematik, İhvân-ı Safâ Felsefesinin Dayandığı Aksiyomatik Zemin midir?

Öz

Bu makalenin amacı, IV/X. asırda Basra ve civarında bir felsefe topluğu

olarak yaşayan İhvân-ı Safâ’nın sıklıkla başvurduğu matematiği, kendi felsefeleri

için tutarlı bir şekilde aksiyomatik zemin olarak kullanıp kullanmadıklarını

soruşturmaktır. Bu soruşturmayı gerekli kılan husus, İhvân’ın, Pisagorculuğa

dayanarak öne sürdüğü matematiğin bütün ilimlerin temeli olduğuna ilişkin

iddiasıdır. Bu iddianın geçerliliğini tespit etmek için İhvân’ın felsefi ilimler

arasında zikrettiği tabiat ve ilahiyat ilimlerinin matematikle olan ilişkisi, bu

makalede, birtakım örnekler özerinden analiz edilmektedir. İhvân’ın Tanrı’nın

varlığını ispatlamak üzere geliştirdiği teleolojik kanıt ve içerimi, tabiattaki

matematiksel hesap, düzen ve dengeden hareket ettiği için matematikten

metafiziğe doğru bir seyir takip eder. Bu seyir, İhvân’ın matematiği

düşüncelerinin temeline yerleştirdiği izlenimi verir. Fakat Tanrı’nın varlığı,

birliği, mevcudatın Tanrı’dan sudûru gibi metafizik meselelerdeki matematik

referanslarında İhvân, 0’ı görmezden gelir, 1’i sayı olarak kabul etmez ve sayılar

arasında ontolojik bir hiyerarşi kabul eder. Bu tür açıklamalarında İhvân’ın,

kendi döneminde kaydedilen matematik sahasındaki gelişmeleri dikkate

almadığı, bunun yerine Pisagorcuların etkisi altında kaldığı görülür. Bu nedenle

İhvân, matematiği yer yer bağlamından koparır ve onu metafizik doktrinlerden

hareketle okumayı sürdürür. Bu ise metafizikten matematiğe doğru bir seyir arz

ettiği için matematiğin bütün ilimlerin temeli olduğuna ilişkin İhvân’ın iddiasını

büyük ölçüde zaafa uğratır.

Anahtar Kelimeler

Matematik Felsefesi, İhvân-ı Safâ, Varlık-Matematik İlişkisi, Cismânî Âlem, Ruhânî Âlem, Üstün Oran.

Kaynakça

• Bayrakdar, Mehmet, İslamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, TDV Yayınları, Ankara 1985.
• Bozkurt, Ömer, “İhvân-ı Safâ’da Aritmetik, Geometri ve Felsefe İlişkileri”, Kaygı, Bursa 2012, sayı: 18, ss. 123-152.
• Çetinkaya, Bayram Ali, “İhvân- ı Safa Felsefesinde Sayıların Gizemi Üzerine Bir Çözüm Denemesi”, Felsefe Dünyası, Ankara 2003, sayı: 37, s. 87-121.
• Çetinkaya, Yalçın, İhvân-ı Safâ’da Müzik Düşüncesi, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
• De Callata, Godefroid, Ikhwan al-Safa’ A Brotherhood of Idealists on the Fringe of Orthodox Islam, Oneworld, Oxford 2005.
• Güneş, Cevat, “İhvân-ı Safâ Literatürü”, Dicle Üniversitesi İllahiyat Fakültesi Yayınları, Diyarbakır 2004, sayı: 2, ss. 89-105.
• İhvân-ı Safâ, “Ahlâkın Islahı ve Nefsin Terbiyesinde Sayısal ve Geometrik Oran”, çev. Ali Avcu, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 1, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 161-171.
• İhvân-ı Safâ, “Akıl ve Ma’kul / Akledilir Hakkında”, çev. Ömer Bozkurt, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 3, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2014, ss. 185-200.
• İhvân-ı Safâ, “Fihristü’r Resâil”, çev. Enver Uysal, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 1, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 15-30.
• İhvân-ı Safâ, “Hendesede Geometri ve Mahiyeti”, çev. Ömer Bozkurt, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 1, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 51-79.
• İhvân-ı Safâ, “Matematikle İlgili Risaleler Hakkında”, çev. Muhammet Fatih Kılıç, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 5, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2016, ss. 13-83.
• İhvân-ı Safâ, “Meteorolojiye Dair”, çev. Elmin Aliyev, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 2, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2013, ss. 57-74.
• İhvân-ı Safâ, “Musiki”, çev. A. Hakkı Turabi, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 1, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 129-160.
• İhvân-ı Safâ, “Nedenler ve Nedenlilere Dair”, çev. Ali Durusoy, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 3, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2014, ss. 281-312.
• İhvân-ı Safâ, “Sayılar Hakkında”, çev. Bayram Ali Çetinkaya, İhvân-ı Safâ Risâleleri (Ed. Abdullah Kahraman), c. 1, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012, ss. 31-50.
• İhvân-ı Safâ, Resâilü İhvâni’s-safâ’ ve hullâni’l-vefâ, c. 1, Matba‘atü Nuhbeti’l- Ahbâr, Bombay 1305/1887.
• İhvân-ı Safâ, Resâilü İhvâni’s-safâ’ ve hullâni’l-vefâ, c. 2, Dâru Sâdir, Beyrut 1957.
• İhvân-ı Safâ, Resâilü İhvâni’s-safâ’ ve hullâni’l-vefâ, c. 3, Dâru Sâdir, Beyrut 1957.
• İhvân-ı Safâ, er-Resâletü’l-Câmi‘a (nşr. A. Tâmir), Menşûrâtü ‘Uveydât, Beyrut 1995.
• Karlığa, Bekir ve Köroğlu, Burhan, İslam Kaynakları Işığında Yeni-Platoncu Felsefe, Marmara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyon Başkanlığı, İstanbul 2004.
• Karlığa, Bekir, İslâm Kaynakları ve Filozofları Işığında Pythagoras ve Presokratik Filozoflar, İstanbul Üniversitesi SBE, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1979.
• Koçin, Abdulhakim, “Uluslararası Üne Kavuşmuş Matematik Bilgini: Harezmi”, Bilim ve Teknik Dergisi, Tübitak Yayınları, Ankara 1991, sayı. 281, ss. 49-51.
• Nasr, Seyyid Hüseyin, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, Thames ve Hudson, Londra 1978.
• Okur, İbrahim, Çağlar Boyunca Matematik ve İlahiyat: Matematik İçinde Vahiy ve Vahiy İçinde Matematik Arayanlar, Okursoy Yayınları, İstanbul 2004.
• Onay, Hamdi, İhvân-ı Safâ’nın Varlık Anlayışı, Erciyes Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 1997.
• Pappas, Theoni, Yaşayan Matematik, çev. Yıldız Silier, Doruk Yayınları, İstanbul 2014.
• Netton, Ian Richard, Muslim Neoplatonists: An Introduction to the Thought of the Brethren of Purity, George Allen ve Unwin Ltd., Londra 1982.
• Uysal, Enver, İhvân-ı Safâ Felsefesinde Tanrı ve Âlem, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1998.