The Effects of Iran-Sasanian Thought on Turk-Islam Phılosophy

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 1, 39 - 56, 25.06.2018

Fatma Zehra Pattabanoğlu

Öz

When we have a look at the Islamic philosophy, we see that it contains many cultures such as Greek, Arabic, Turkish, Persian and Hindu and that its light spreads through the cultural centers such as Rey, Mesopotamia and Baghdad. In this process the philosophers grew up in Iran have played an important role for shaping the Turk-Islam thought. On the other hand some of the Persian scholars, who escaped from Mongolian invasion, settled down in Anatolia and continued their studies there. However, the fact that Turkish society lived in a wide range of the eastern Asia and Kirman Seljuks are established in Iran causes different sights on the ethnical origin of the scholars in this area. With the discussions about the origins of the philosophers going on, this article discusses the effects of Iranian and Turkish philosophers to each other. However, regarding the broadness of

the subject the study has been limited with the time-frame until the 18th century rather than the Islamic relationship of Turkish and Iranian societies.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Philosophy, Kalam, Sufism, Iranian Philosophers, Turkish Philosophers

Türk-İslam Felsefesinde İran-Sâsâni Düşüncesinin Etkisi

Öz

İslâm
felsefesi tarihi gözden geçirildiğinde Yunan, Arap, Türk, Pers, Hint gibi
birçok kültürü ihtiva ettiği ve bu ışığın özellikle Rey, Mezopotamya, Bağdat
gibi kültür merkezlerinden yayıldığı görülmektedir. Bu süreçte İran’da yetişen
filozoflar, Türk-İslâm düşüncesinin şekillenmesinde önemli bir role sahip olmuşlardır.
Diğer taraftan Moğol istilasından kaçan bazı Farisî bilginler, Anadolu
topraklarına yerleşerek çalışmalarını buradaki medreselerde devam ettirmiştir. Ancak
Türk toplumunun geçmişte doğu Asya’nın önemli bir bölümünde bulunması, Kirman
Selçukluları’nın İran’da kurulması gibi faktörler buralardaki bilim adamlarının
etnik kökenine dair farklı değerlendirmelere sebebiyet vermektedir. Filozofların
kökenine dair tartışmalar devam etmekle birlikte, makalede İranlı ve Türk filozofların
birbirine tesiri ve İslâm düşüncesindeki yeri tartışılacaktır. Ancak konunun
genişliğine binaen çalışma Türk ve İran toplumunun İslâm’la ilişkisinden, 18.
yüzyıla kadar olan süreçle sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslâm felsefesi, kelâm, tasavvuf, İranlı filozoflar

Kaynakça

• ADAMSON, Peter, Philosophy In The Islamic World: A History of Philosophy Without Any Gaps, Oxford University Press, Oxford, 2016. AFİFİ, Ebü’l-Alâ, İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler, Çev. Ekrem Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul, 2000. ALICI, Mehmet, “Sühreverdi’nin İşrak Felsefesi ve Kadim İran Dinleri”, Sühreverdî ve İşrak Felsefesi, Ed. M. Nesim Doru, Kamuran Gökdağ, Yunus Kaplan, Divan Kitap, Ankara 2015. ANAY, Harun, “Devvânî”, DİA, TDV Yayınları, c. IX, İstanbul, 1994. ASTER, Von, “Felsefe Tarihinde Türkler”, Türkiye’de Bir Felsefe Gelen-ek-i Kurmaya Çalışmak içinde, Der. Recep Alpyağıl, İz Yayıncılık, İstanbul, 2012. AYÇEKEN, Zeki-Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya, 2004. AYDIN, Mehmet, “Ahlâk/İslâm Felsefesi” DİA, c. II, İstanbul, 1989. BAKKAL, Ali, “Osmanlıların Müsbet İlimler Alanında İlerlemesi ve Gerilemesi Üzerine”, Köprü Dergisi, sayı: 114, İstanbul, 2011. BAUSANİ, Alessandro, Çev. Kürşat Demirci, “İslâm Öncesi İran Düşüncesi”, İslâm Düşüncesi Tarihi, Ed. M. M Şerif, İnsan Yayınları, c. III, İstanbul, 1990. BAYRAKTAR, Mehmet, “İslâm Felsefesinin Özgünlüğü Üzerine”, İslâm Felsefesinin Özgünlüğü, Ed. Mehmet Vural, Elis Yayınları, Ankara, 2009. BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, c. XXVIII, Ankara, 2003. BOZKURT, Ömer, “Türk İslâm Düşüncesi Tarihine Giriş”, Türk İslâm Düşüncesi Tarihi, Ed. Ömer Bozkurt, Divan Kitap, Ankara, 2014, ss.7-37. BREGEL, Yuri, “Orta Asya’da Türk Moğol Etkileri”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türk -İran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, Çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2005. CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Felsefi Mirasımız ve Biz, Çev. Said Aykut, Kitabevi, İstanbul, 2000. CANFİELD, Robert L., “Giriş: Türk-İran Geleneği”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türk -İran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, Çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2005. CHAUDHRY, Muhammad Aslam, An Introduction to Islamic Culture and Philosophy, Publishers Emporium, Lahore, 1991. CORBİN, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev. Ahmet Arslan, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010, c. II. DEMİRLİ, Ekrem, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık, İz Yayınları, İstanbul, 2011. DEVVÂNÎ, Risâletü’z-Zevrâ, Seb’u Resâil içinde, Thk. Ahmed Tuysirkani, Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, Tahran, 2002. _______, Şevâkilü’l-Hûr fi Şerhi Heyâkili’n-Nûr li’s-Sühreverdî, Thk. Muhammed Abdülhak, Muhammed Kokan, Beytü’l-Verrak, Bağdad, 2010. FAHRİ, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev. Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstanbul, 1992. FÂRÂBÎ, Tahsîlü’s-Saâda, Thk. Cafer Ali Yasin, Dârü’l-Endülüs, Beyrut, 1983. FAZLIOĞLU, İhsan, “Selçuklu Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim- Bir Giriş”, Cogito, sayı: 29, İstanbul, 2001. _______, Kayıp Halka, Papersense Yayınları, İstanbul, 2016. GAZZÂLÎ, Mişkâtü’l-Envâr, Nşr. Ahmed İzzet, Matbaatü’s-Sıdk, Mısır, 1322. GUTAS, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, Der. Cüneyt Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul, 2004. GÜNALTAY, M. Şemsettin, “İbni Sînâ’nın Şahsiyeti ve Milliyeti Meselesi”, TTK Belleten, c.IV, sayı: 13,1940. İBN HALDUN, Mukaddime, Çev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yayınları, c. II, İstanbul, 1988. İBN SÎNÂ, el-İşârât ve’t-Tenbîhât, Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2005. İKBAL, Muhammed, İslâm Felsefesi Tarihine Bir Katkı : (İran’da Metafizik İlimlerin Tekamülü),Çev. Cevdet Nazlı, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2011. KARLIĞA, Bekir, “Yirmisekiz Mehmet Çelebî’nin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitabı Tercümesi ve On Sekizinci Yüzyılın Başında Osmanlı Düşüncesi”, Bilim-Felsefe-Tarih, sayı:1, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1991, ss. 277-331. _______, “İbn Sînâ, Etkileri”, DİA, c.XX, İstanbul, 1999. KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn, Haz. Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge, c. I, İstanbul,1941. KAYA, Cüneyt, “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”, İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler, Ed. Cüneyt Kaya, İSAM Yayınları, İstanbul, 2013, ss.15-36. KEKLİK, Nihat, Türk-İslâm Felsefesi Açısından Felsefenin İlkeleri, İ.Ü.E.F. Yayınları, Ankara, 1996. KÖSEOĞLU, Nevzat, Türk Dünyası ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Yay, İstanbul, 1990. KUMEYR, Y., İslâm Felsefesinin Kaynakları, Çev. Fahrettin Olguner, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992. LEAMAN, Oliver, Ortaçağ İslâm Felsefesine Giriş, Çev. Turan Koç, İz yayıncılık, İstanbul 2000. NASR, Seyyid Hüseyin Nasr, “İsfahan Okulu”, İslâm Düşüncesi Tarihi, Çev. Mustafa Armağan, Ed. M.M. Şerif, İnsan Yayınları, İstanbul,1991. _______, Makaleler II, Çev. Şehabeddin Yalçın, İnsan Yayınları, İstanbul, 1997. _______, Molla Sadra ve İlahi Hikmet, Çev. Mustafa Armağan, İnsan Yayınları, İstanbul, 2009. NASR, Seyyid Hüseyin-Oliver Leaman, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev. Şamil Öçal-Tuncay Başoğlu, Açılım Kitap, İstanbul, 2007. OCAK, Ahmet, “Selçuklular-Dini, ilmi, Fikri ve Tasavvufi Hayat”, DİA, c. XXXVI, İstanbul, 2009. O’LEARY, De Lacy, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, Çev. Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın, Pınar Yayınları, İstanbul, 2003. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Nizamiye Medresesi”, DİA, İstanbul, 2007, c. XXXIII. PATTABANOĞLU, Fatma Zehra, İbn Kemmûne ve Felsefesi, Elis Yayınları, Ankara, 2014. ROBİNSON, Francis, “17.y.’dan 20. y.’lın Başlarına Kadar Hindistan’daki İran-İslâm Kültürü”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türk -İran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, Çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2005. SCHİMMEL, Annemarie, Tasavvufun Boyutları, Adam Yayınları, İstanbul, 1982. SÖZEN, Kemal, “Felsefenin İslâm Dünyasına Girişi ve İslâm Felsefesinin Gelişimi”, İslâm Felsefesi, Ed. İsmail Erdoğan-Enver Demirpolat, Lisans Yayınları, İstanbul, 2017, ss.11-40. STEPANİANTS, Marietta, “Zerdüştlüğün İslâm’la Karşılaşması”, İslâmi Araştırmalar, Çev. Cahid Kara, 2012, c: XXIII, sayı: 2, ss.89-99. SÜHREVERDÎ, Hikmetü’l-İşrâk, Çev. Tahir Uluç, İz Yayıncılık, İstanbul, 2012. ŞEHREZÛRÎ, Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravzatü’l-Efrâh, Çev. Eşref Altaş, Ed. İlhan Kutluer, TYEKB, İstanbul, 2015. TAŞKÖPRÎZÂDE, Ahmed Efendi, Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzuâti'l-Ulûm, Thk. Kamil Kamil Bekri, Abdülvehhab Ebü’n-Nur, Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, c.I, Kahire, 1968. TÛSÎ, Nasîruddin, Ahlâk-ı Nâsırî, Ed. Tahir Özakkaş, Çev. Anar Gafarov, Zaur Şükürov, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2007. ÜÇER, İbrahim Halil, “Antik-Helenistik Birikimin İslâm Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”, İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler, Ed. Cüneyt Kaya, İSAM Yayınları, İstanbul, 2013, ss.37-89. ÜLKEN, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri, T. İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1967. _______, Türk Tefekkürü Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011. YAKIT, İsmail, Türklüğü Tartışılan Meşhurlar, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2016. ZİYAİ, Hüseyin, “The Illuminationist Tradition”, History of Islamic Philosophy, Ed. Seyyid Hüseyin Nasr-Oliver Leaman, Routledge and Kegan Paul, London-New York 1996.