A Naqshī-Khalidī Sufi Centre in Siirt: The Takka and Madrasa of Zoqayd

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 1, 1 - 33, 28.06.2019

Mehmet Saki Çakır

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.553711

Öz

Zoqayd
is a Naqshī-Khalidī
sufi order (takka) which was active in Siirt and in Siirt province from the
1880s until the 1990s. The sufi order was established by Sheikh Abd al-Qahhār Zoqaydī
(d.1906) in Kayabaglar town of Kurtalan. The sheikhs in this sufi order not
only trained the followers according to the Khalidī sufi principles, but they also taught Islamic
sciences in the madrasa. The reason why, the sheikhs did not leave behind a
caliph is because the education in madrasa was highly active in comparison to
the sufi order. The importance they attach to the madrasa comes from the
characteristic of the family of the Mulla Khalīl al-Siirdī to
which they belong. At the same time, the sufi order was also concerned with
social problems and political conflicts. For instance, Sheikh Abd al-Qahhār leaded the Yazidīs in the Batran village in the conversion to Islam.
His son Sheikh Maḥmūd
(d.1945) defended the region with his followers (murīds) during World War I. With the exile of the sheikhs
in the Republican period of Turkey, the activities in the sufi order have
decreased, but it were not completely extinguished. Until recently, the
activities have carried on. In this study, the position of takka of Zoqayd in
the history of Sufism has been investigated.

Anahtar Kelimeler

Zoqayd, Khālidyyah, Naqshbandiyya, Madrasa, Siirt

Siirt’te Bir Nakşî-Hâlidî Merkezi: Zokayd Tekkesi ve Medresesi

Öz

Zokayd tekkesi, 1880’li
yıllardan 1990’lı yıllara kadarki tarihi süreçte Siirt ve çevresinde aktif
olmuş bir Nakşî-Hâlidî tekkesidir. Tekke, Şeyh Abdulkahhar Zokaydî (v.1906) tarafından
günümüzdeki Kurtalan’a bağlı Kayabağlar kasabasında kurulmuştur. Bu tekkedeki
şeyhler, Hâlidîlik öğretilerine göre tasavvufî eğitim verirken; medresede de müderrislik
yapmışlardır. Şeyhlerin geride halife bırakmamaları, daha çok müderrislik
yönlerinin ön planda olmalarından kaynaklanmaktadır. Medreseye verdikleri
ihtimam ise mensup oldukları Molla Halil es-Si‘irdî ailesinin bölgedeki
belirgin özelliğidir. Tekke, irşad faaliyetlerinin yanı sıra sosyal ve siyasal gelişmelere
de kayıtsız kalmamıştır. Bu manada Şeyh Abdulkahhar, Yezîdî Batran köyünün
Müslüman olmasına öncülük etmiştir. Oğlu Şeyh Mahmud (v. 1945) ise I. Dünya
savaşında, müridleriyle birlikte cihat etmiştir. Cumhuriyet döneminde şeyhlerin
sürgün edilmesiyle, tekkedeki faaliyetler zaman zaman aksamakla birlikte
tamamen kesilmemiş ve yakın döneme kadar devam etmiştir. Bu çalışmada Osmanlı’nın
son dönemlerinden itibaren faaliyet gösteren Zokayd tekkesinin tasavvuf
tarihindeki konumu ele alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Zokayd, Medrese, Siirt, Hâlidîlik, Nakşibendiyye

Kaynakça

• BOA, A.}MKT.MHM., Doya No: 501 Gömlek No: 30, Tarih: H 22 03 1308/5 Kasım 1890.BOA, DH.ŞFR., 271/4, Tarih: R-16-09-1316/29 Kasım 1900.Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1920-1922). Ankara: T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın nu:66, 2003, I-III.Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1318/1900.Salnâme-i Vilâyet-i Bitlis. Bitlis: Bitlis Vilayet Matbaası, 1310/1892.Adak, Abdurrahman. “Şeyh Cüneyd-i Zokaydî ve Mahtut Bir Şiir Mecmuası”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 1/1 (Nisan 2009): 133-139.Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk (Söylev): Orijinal ve Günümüz Türkçesi ile. yay. Hasan Yıldız, İstanbul: Hukuk Kitapevi, 2018.el-Bâbânî el-Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-‘ârifîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-‘Arabî, 1951, I-II. Baz, İbrahim. Şeyh Muhammed Hazîn Firsâfî: Hayatı Eserleri ve Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns, min hazarâti’l-kuds. tash. ve ta’lik Mahmud Âbidî, Tahran: İntişârât-ı İttilâ’ât, 1370 hş.Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Taha Hakkarî ve Nehrî Dergahı. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2017.Demircan, Nezir. Halil Günenç Hoca: Hayatı ve Hatıratı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2004.Ildırar, Mehmed ve Çağıl, Ahmed. Seyyid Abdülhakim El-Hüseynî (Gavs-ı Bilvanisî Hayatı). Ankara: Menzil Kitabevi, 1996.Kavak, Abdulcebbar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.Korkusuz, Şefik. Nehrî'den Hazne'ye Meşayih-i Nakşibendî. İstanbul: Pak Ajans Yayıncılık Ltd. Şti., 2010.Memduhoğlu, Adnan. “Mahmud Zokaydî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2016, EK-2, 180-181.Norşinî, Muhamd Diyauddin (Ahmed Haznevî ile birlikte). Mektûbât. Çev. Hasib Seven, İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1977.Obuz, Ömer. “Milli Mücadeleye “Şark”tan Bir Destek: Siirt Örneği”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27 (Mayıs 2017): 264-276.Ohinî, Âsım. Birketü'l-kelimât. Ohin Medresesi Kütüphanesi, yazma eser.Pakiş, Ömer. “Molla Halîl es-Siirdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005, XXX, 250-251.Sakin, Serdar. “Osmanlı Mirası Üzerinde Etnik ve Siyasi Bir Hareket: Şeyh Mahmut Olayı”. Perspectives on Ottoman studies: papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008, ed. Ekrem Causevic, Nenad Moacanin, Vjeran Kursar, 207-222. Berlin: LIT Verlag Münster, 2010. Sevgili, Abid. “Şeyh Mahmud ez-Zokaydî ve ed-Dâ’ ve’d-Deva’ Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Diyarbakır 2011.Sevgili, Hamit. “Şeyh Mahmûd Zokaydî’nin ‘Kitâbu Âdâbi’l-Hukûki ve Hüsni’s-Suhbe’ Adlı Eseri Bağlamında Âdâb-I Muâşeret ile İlgili Görüşleri”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/10 (2017): 599-621.Sevgili, Mehmet Macit. “Zokayd Medrese ve Tekkesinin Veysel Karenî Yöresindeki Etkileri”. Uluslararası Veysel Karenî ve Mânevî Kültür Mîrâsımız Sempozyumu, 20-21 Mayıs 2011 Siirt, ed. Mehmet Bilen ve Şevki Efe, Matser Basım Yayım, (Ankara: 2012), 193-213.Şarânî, Abdulvehhab. et-Tabakâtü’l-kubrâ: Levâkıhu'l-envâri'l-kudsiyye fî menâkibi’l-ulemâ ve’s-sûfiyye. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih-Tevfîk Ali Vehbe, Kahire: Mektebetü’s-Sakafetü’d-Diniyye, 2005, I-II.Şîrâzî, Hâfız. Dîvân-ı Hâfız. Tahran: İntişârât-ı Kitâb âbân, 2010.Tâhî [Tâğî], Abdurrahman. Mektûbât-ı Seyda-i Tâhî. Çev. Ahmet Şahin, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.Taşğın, Ahmet. “Yezîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013, XXXXIII, 525-527.Vefâî, Mirza Abdurrahim Savicbulağî. Tuhfetü’l-mürîdîn. Hacı Şefi’ Hızırî Özel Aile Arşivi, Uşneviyye, yazma eser kopyası.Zokaydî, Abdulkahhar. Tercemetü el-Allâme el-Fehhâme el-Molla Halil. yazma eser kopyası.Zokaydî, Fudayl. Menâkıbu’l-vâlidi’l-üstad eş-Şeyh Mahmud ez-Zokaydî ve’l-ced eş-Şeyh Abdulkahhar. yazma eser kopyası.Zokaydî, Mahmud. et-Teb’îd ilâ Antalya ve’s-seyâha fî diyâri’l-İslâm. yazma eser kopyası._______________. ed-Dâ ve’d-devâ, yazma eser kopyası.