Ahmet Hilmi Koğî’nin “er-Risâletu’l-Hilmiyye fî’l- Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye” Adlı Risalesinin Haşiyesiyle Birlikte Edisyon Kritiği

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 215 - 264, 28.06.2021

Ahmet Tekin

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.889025

Cited By: 1

Öz

Ahmet Hilmi Koğî (ö. 1996), Şark medrese geleneğinin önemli simalarından biridir. Koğî, Medrese hayatından sonra imamlık göreviyle birlikte tedrisat faaliyetlerinde bulundu. Aynı zamanda iyi bir hattat da olan Koğî, tarihin tozlu raflarında kalmış onlarca eseri istinsah edip tashih, tahkik ve tahlil etti. Üretken bir âlim olan Koğî, gramer, fıkıh, tefsir, tecvit, münazara, mantık, itikat ve vad‘ gibi temel İslam bilimlerinin farklı ilim dallarında birçok eser kaleme aldı. Koğî’nin Arap diliyle alakalı birçok risalesi bulunmaktadır. Bu risalelerinden biri de er-Risâletu’l-Hilmiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye adlı çalışmasıdır. İlim dünyasında pek de bilinmeyen bu risâlede Arap dilinde vad‘ ilmiyle alakalı kurallar ele alınmıştır. Koğî, dile getirdiği vad‘ ilmine dair kuralların daha iyi anlaşılması için bu risâlesine bir haşiye kaleme almıştır. Elimizdeki nüsha müellifin kendi el yazısı olup metin üstte haşiye altta olacak şekilde yazılmıştır. Buna ilaveten hem metnin hem de haşiyenin kenarlarında yer yer ta‘likler de mevcuttur. Edisyon kritiğinden ibaret olan bu çalışmayla, Koğî’nin bu veciz çalışmasını ilgililerin istifadesine sunmak ve böylece ilim dünyasına bir katkıda bulunmak gaye edinilmiştir. Bu çerçevede çalışmanın girişinde ana hatlarıyla vad‘ ilmi ele alınmıştır. Ardından özet bir şekilde Koğî’nin hayatı ve eserlerine değinilmiş ve muhteva ve kaynakları açısından risâlenin tahlili yapılarak tahkiki gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili,, Koğî,, Vad' İlmi, er-Risâletu'l-Hilmiyye fî'l-Kavaidi'l-Vad'iyye, .

Kaynakça

• Akpınar, Cemil. “Hasan Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997, XVI, 313-315.
• Alak, Musa. Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi’nin Vaz‘ İlmine Dair Risâlesi. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, 11/12, (2011): 192-205.
• -------------, Meşihat Müsteşarı Eğinli İbrahim Hakkı Efendi'nin Vaz' İlmine Dair Risâlesinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25, (2011): 29-76.
• Anay, Harun. “Devvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994, IX, 257-262.
• ‘Anter, Abdulhamid. ‘İlmu’l-Vad‘, Kuveyt: Dâru’z-Zâhiriyye, 2017.
• Aydın, Cengiz, “Ali Kuşçu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, II, 408-410.
• el-Bağdadî, İsmail Paşa. Hediyyetu’l-ʿÂrifîn Esmâʾu’l-Muellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, İstanbul: thk. Komisyon, 1951.
• Bolelli, Nusrettin, “XVIII.-XX. Yüzyıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Arapça Öğretimi”. Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî İlimler Sempozyumu tam metin kitabı, 2013 Bingöl, Bingöl Üniversitesi Yayınları, (Bingöl: 2013), 627.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen Meral, İstanbul: Meral Matbaacılık, 1972.
• el-Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Beyân ve’t-Tebyîn, Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1423.
• Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 1983.
• ----------, Hâşiyetu’s-Suğrâ li’s-Seyyid eş-Şerîf ‘ala’l-Kutb, İstanbul: 1318,
• Çuhadar, Mustafa. “İbn Yaîş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999, XX, 445-446.
• Dede Cöngî, Kemâlüddîn İbrâhîm b. Bahşî b. İbrâhîm. Risâletu’l-Vad‘, (Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018. Demir, Ramazan. “Eğinli İbrahim Hakkı Efendi ve Metnun Fi’l-Vaz‘ Adlı Risalesi”, Şarkiyat Mecmuası, 13 (2011): 39-42.
• Durmuş, İsmail. “İsferâyînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000, XXII, 516-517.
• ----------, “Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009, XXXVI, 472-473.
• Fazlıoğlu, Şükran. ‘‘Vaz‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012, XLII, s.576-578.
• el-Eğinî, İbrahim Hakkı b. Halîl. Metnun fî’l-Vad’, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye), İstanbul: tsz.
• el-Eğinî, Muhammed Rahmî b. Ahmed Nâzif. el-ʿUcâletu’r-Rahmiyye Şerhu’r-Risâleti’l-Vadʿiyye, (Mecmû‘atu’l-Vad‘iyye İçerisinde), İstanbul, tsz.
• Fettâh, İrfan Abdulhamid. “Ebü’l-Hasan Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, XI, 444-447.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, IV, 531-535.
• Gölcük, Şerafettin-Yurdagür, Metin. “Gelenbevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996, XIII, 552-555.
• Görgün, Tahsin. “Adudüddin Îcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000, XXI, 410-414.
• Gümüş, Sadreddin. “es-Seyyid eş-Şerîf el-Curcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, VIII, 134-136.
• Gümüş, Sadreddin. “Radî el-Esterâbâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007, XXXIV, 387-388.
• Günel, Fuat. “el-Cezûlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, VII, 514-515.
• İbn Hallikân, Ebû’l-‘Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, thk. İhsan Abbâs, Beyrût: Dâru Sadr, 1994.
• İbn Kâdi Şuhbe, Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed. Tabakâtu’ş-Şâfi‘îyye, thk. Abdulhalim Han, Beyrut: ‘Alemu’l-Kutub, 1407.
• İbnu’l-‘İmâd, Ebû’l-Felâh ‘Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, thk. ‘Abdulkadir Arnavût, Mahmûd Arnavût, Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnu’l-Kiftî, Ebû’l-Hasan Cemâluddîn Ali b. Yûsuf. İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’n-Nûhât, thk. Ebû’l-Fadl Muhammed, Beyrût-Kâhire: Daru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1982.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-Arab, thk. ‘Amr Ahmed Haydar, Beyrût: Dâru Sâdir, 1994.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994, X, 146-147.
• el-İsferâyînî, Ebû İshâk ‘İsâmuddîn İbrâhîm b. Muhammed b. ‘Arabşâh. Hâşiyetu ‘İsâm ‘ala’t-Tasavvurât, İstanbul: Matba‘atu Şeriketi's-Sahafiyyeti'l-Osmaniyye, 1307.
• el-İskenderânî, Abdulkadir b. Muhammed Selîm el-Kîlânî. Sefâu'n-Nab' fî İlmi'l-Vad' (Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018.
• İzgi, Cevat. “Müftîzâde Abdürrahim Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006, XXXI, 507. Kallek, Cengiz. “el-Hifnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998, XVII, 478. Kallek, Cengiz. “ed-Desûkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994, IX, 214.
• Kâtip Çelebi, Hâci Hâlife. Keşfu’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kutub ve’l-Funûn, (Nşr: Mektebetu’l-Musennâ), Bağdat, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu'cemu'l-Muellifîn Terâcimu Musannifi’l-Kutubi'l-'Arabiyye, Beyrut: Mektebetu’l-Musennâ, tsz.
• Koğî, Ahmet Hilmi. er-Risâletu’l-Hilmiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Vad‘iyye, Ahmet Tekin Kitaplığı.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000, XXI, 55-58.
• Metin Yurdagür. “Lekânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, XXVII, 130.
• Mustafa Öztürk, M. Suat Mertoğlu. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013, XLIV, 235-238.
• el-Müderris, Abdulkerîm b. Muhammed b. Fettâh b. Süleyman. Ulemauna fi Hidmeti’l-İlmi ve’d-Din, Bağdat: Daru’l-Hurriyet, 1983.
• Okumuş, Ömer. “Câmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, VII, 94-99.
• Öncü, Mustafa, “Molla Halil es-Si‘irdî’nin Vad‘ İlmi İle İlgili Risalesinin Tahlîli Ve ‘Adududdîn el-Îcî’nin Risalesi İle Karşılaştırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/ 2, (2013): 365-391. Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009, XXXVII, 130-134.
• Özdemir, İbrahim. İslam Düşüncesinde Dil ve Varlık: Vaz’ İlminin Temel Meseleleri, İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Özen, Şükrü. "Teftâzânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011, XL, 299-308.
• es-Siyâlkûtî, Abdulhakim b. Şemsiddîn Muhammed. Hâşiyetu’s-Siyâlkûtî ‘ala’t-Tasavvurât, İstanbul: Matba‘atu el-Hâc Muharrem Efendi, 1309.
• es-Subkî, Tâcuddîn. Tabakâtu’ş-Şâfiiyye el-Kubrâ, thk. M. Muhammed et-Tanâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Beyrut: 1992.
• es-Sûrî, Molla Ebû Bekir Mîr Rüstem. el-Luma‘ fî ‘İlmi’l-Vad‘,(Mecmû‘atun Teştemilu ‘alâ Hamsi Resâil), Diyarbakır: Mektebetu Seyda, 2018.
• es-Suyûtî, Ebû’l-Fadl Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Buğyetu’l-Vu‘ât fî Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Sürücü, Muhammed Salih. “Eğinli Mehmed Rahmi Efendi’nin El-‘Ucâletü’r-Rahmiyye fî Şerhi’r-Risâleti’l-Vaz‘iyye Adlı Eseri”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Şener, Mehmet. “Çârperdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, VIII, 230-231.
• Tekin, Ahmet. “Çârperdî’nin el-Muğnî fî ‘İlmi’n-Nahv Adlı Eseri” II. Atlas Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 15-17 Şubat 2019 Mardin, (Mardin: 2019), 284-286.
• ----------,“Molla Ahmet Hilmi Koğî, Hayatı ve Eserleri” I. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi Tam Metin Kitabı, 7-10 Aralık 2017 Mardin, (Mardin: 2017), 1-9.
• ----------,“‘Avâmil-i Birgivî ile ‘Avâmil-i Hilmiyye’nin Mukayesesi”, Turkish Studies=Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, XIV/ 2, (2019)769-783.
• Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999, XX, 169-171.
• Üçüncü, Kemal. “Mehmed Esad Serezli’nin Kayıt ve Tanıklığıyla Serez Yöresi Türk Kültür Geleneği”, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı, 24: (2012), 187-208.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taşköprizâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011, XL, 151-152.
• Yıldırım, Abdullah. Vaz' İlmi (İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problemler), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2015.
• Yüksel, Emrullah. “Âmidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991, III, 57-58.
• Zavalsız, Halit. “el-Üşmûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012, XLII, 399-400.
• ez-Zebîdî, Muhibbuddîn b. Fayd. Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l Kâmûs, thk. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Hidâye, tsz.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. el-‘İber fî Haberi Men Ğabar, thk. Said ez-Zağlul, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, tsz.
• ----------,Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ, thk. Komisyon, Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1985.
• Ziriklî Hayreddin. el-Aʿlâm Kamûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ min’el-‘Arab ve’l-Musta‘rebîn ve’l-Musteşrikîn, Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zülfikar Tüccar. “Sabbân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008, XXXV, 335-336.