Varlık Mertebeleri Açısından Bâyezîd-i Rûmî’nin (öl. 922 / 1516’dan sonra) Sırr-ı Cânân adlı Mesnevîsi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 349 - 366, 31.12.2021

Esma Öztürk

https://doi.org/10.34247/artukluakademi.977296

Öz

Çalışma, Halvetiliğin 16. yüzyıldaki tanınmış sîmalarından Bâyezîd-i Rûmî’nin Osmanlıca el yazması Sırr-ı Cânân

isimli Mesnevîsi’nde varlık mertebeleri hakkındadır. Didaktik şiir türünün bir örneği olan Sırr-ı Cânân’ın makaleye konu

olarak seçilmesinin nedeni, varlık kategorilerinin çeşitli semboller ve “Cihannüma” adındaki dairevî şekiller üzerinden

anlatılmasıdır. Tasavvufta varlık ontolojisiyle ilgili teori İbnü’l-Arabî’ye (öl. 638/1240) aittir. 0, isimler ve varlık arasında

mertebeli bir ilişki kurmuştur. Başta Sadreddîn Konevî (öl. 673/1274) olmak üzere kendinden sonra bu teoriden

etkilenenler ise eşyayı, “hakikat” ve “mahiyet” olarak ikiye ayırıp sayısız genel varlık kategorisine atıfta bulunmuş ve

bunu beşli, altılı, yedili ve kırklı tasnifler şeklinde anlatmışlardır. Araştırmada Bâyezîd-i Rûmî’nin varlığı algılayış ve

anlatış biçimi, varlık mertebeleri tasnifinde gelenekten gelen temel yapıyı koruyup korumadığı, şayet değişiklik varsa

hangi noktalarda farklılaştığı eserdeki şekiller üzerinden tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Bâyezîd-i Rûmî, Varlık, Vahdet-i Vücûd, Varlık Mertebeleri, Sırr-ı Cânân

Kaynakça

• Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne. İstanbul: Trakya Üniversitesi Yayını, 2014.
• Bâyezîd Halîfa b. Abd-Allâh Edirnevî, Sırr-ı Cânân. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 1312, 1a-214a.
• Bâyezid Halife. Tefsiru’l-Fâtiha. İstanbul: Süleymaniye Kitaplığı, Hâlet Efendi İlavesi, nr. 3/1, 1a-39a.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayram-ı Velî Yaşamı-Soyu-Vakfı. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1989.
• Bedirhan, Muhammed. “Vahdet-i Vücûd Ekolü”, İslam Düşüncesinde Teoriler Metafizik Ekoller, Yöntemler ve Büyük Anlatılar, Haz. Ömer Türker İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. Haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara, 2016.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009.
• Chittick, William. “The Five Divine Presences: From Qunawi to al-Qaysari”, The Muslim World 72/2, (2007), 107-128.
• Cîlî, Abdülkerim. Varlık Mertebeleri-Merâtib-i Vücûd ve Beyan-ı Hakîkat-i İbtidâ-i Küll-i Mevcûd, çev. Abdülaziz Mecdi Tolun. İstanbul: Furkan Kitaplığı, 2006.
• Çetin, Hüseyin. Metin ve Sened Tenkîdi Açısından Meleğin Cenîne Ruh Üflemesi ve Kaderini Yazması Hadîsinin Değerlendirilmesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Çiftçi, Şaban. “Allah Âdem’i Kendi Sûretinde Yaratmıştır.” Hadisinin Tahric ve Değerlendirmesi, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, (Mart/2014), 1-20.
• Demirli, Ekrem. “Normatif Geleneğe Karşı Sembolik Anlatım: İbnü’l-Arabi’de Harf Sembolizmi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/17, (Nisan 2008).
• Derviş Bâyezîd, Sırr-ı Cânân. Ankara: Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 03 Gedik 17178, 1a-163a.
• Derviş Bâyezîd, Sırr-ı Cânân. İstanbul: İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Koleksiyonu, 34 Ae Manzum 937, 1b-238b. ed-Dımaşkî, Ebu’l-Fida İmâdüddîn İsmail b. Ömer İbn Kesîr. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm, nşr. Muhammed Hüseyn Şemsüddin. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/ 1988.
• Erdem, Hüsamettin. “Sadreddin Konevî’de İlahi Menzileler”, 1.Uluslararası Sadreddin Konevî Sempozyumu Bildirileri, Konya: Mebkam Yayınları, 2010, 81-97
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Mârifetnâme, sad. Turgut Ulusoy, İstanbul: Ahmed Said Matbaası, 1974.
• et-Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsu‘at-u Keşşâf Istılâhâtu’l-Funûn ve’l-Ulûm, thk. Ali Dahrûc, Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Güleç, Fatih. Bâyezîd-i Rûmî, Hayatı, Eserleri, Mecâlis ve Risâle-i Âdâb-ı Sülûk (İnceleme-Metin-Sözlük) Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• http://yazmalar.gov.tr//basit-arama?q=s%C4%B1rr-%C4%B1+canan. Erişim tarihi 09.04.2021.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327, latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0)
• İltuş, Cüveyriye. “Muhyî’nin Cihânnümâsında Yer Alan Dairelerin Mahiyeti Hakkında Bir İnceleme”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (PAUİFD), 7/2, (2020), 1172-1197.
• Kam, Ömer Ferit. Vahdet-i Vücûd, sad. Ethem Cebecioğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2003.
• Kartal, Abdullah. Abdullah Bosnevî ve Merâtib-i Vücûd ile İlgili Bir Risâlesi (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996).
• Kâşânî, Abdurrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Kâtip Çelebi, Keşfü'z-Zünûn 'an Esâmî el-Kutub ve-l-Fünûn. Beyrut: Dâru’l-İhyâi Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kılıç, Cevdet. Antik Yunan, İslam ve Batı’da Varlık ve Mertebeleri Düşüncesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Kılıç, Mahmud Erol. Şeyh-i Ekber- İbn Arabi Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sûfî Kitap, 2009.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, Haz. Mustafa Tahralı ve Selçuk Eraydın. 4 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Kufacı, Osman. “Divan Şiirinin Estetik Dünyasında Şem-i Kâfur (Kâfurdan Mum), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED-67, (2020), 187-206.
• Kur'ân Yolu. Erişim 30 Haziran 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Latîfî. Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Haz. Rıdvan Canım Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayını, 2018.
• Mecdi Mehmed Efendi. Şakâik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri-Hadâiku’ş-Şakâik, Haz. Abdülkadir Özcan İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Meyveci, Asuman. Bâyezid-i Rûmî’nin Sırr-ı Cânân Mesnevîsi, (İnceleme-Metin), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Muhyiddin İbnü’l-Arabî. İnşâu’d-Devâir. Haz. Fakirullah Yıldız vd., İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslam ve hatte’l-Asri’l-Hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid es-Sekâfiyye, 1988.
• Özmen, Kerim. Bâyezid Halife (er-Rûmî) ve Fâtiha Tefsiri- Secencelü’l-Ervâh ve Nukûşu’l-Elvâh-Edisyon Kritik. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Sırr-ı Cânân ve Fazlı Sübhan. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 1313, 1b-134a.
• Suad el-Hakîm, İbnü’l-Arabî Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî, Haz. Nuri Akbayar İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Türer, Osman. “Bâyezid Halife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uluç, Tahir. İbn Arabî’de Sembolizm. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.